NOB Makedonije. Publikacija fotografija, dokumenata i karata sa prigodnim tekstom o narodnooslobodilačkoj borbi makedonskog naroda

Mihailo Apostolski, Jovan Popovski

V. 1944.

 

  1. Februarski pohod
  2. Druga brigada u Povardarju
  3. Bogomilski pohod
  4. Proboj kroz istočnu Makedoniju
  5. Treća makedonska udarna brigada
      - „Marš treće makedonske udarne brigade"
  6. Savetovanje u manastiru Prohor Pčinjski
  7. Operativni štab za srpske, kosovske i makedonske jedinice
  8. Širenje slobodne teritorije
  9. Uništenje „Vardarskog četničkog korpusa“
10. Napad na Ristovac
11. Napad na Zletovske rudnike
12. Osvajanje Krive Feje
13. Prolećna ofanziva
14. Napad na Kratovo
15. Rezultati ofanzive
16. Formiranje novih brigada
    - „Marš prve makedonske udarne brigade"
17. Prva kosovska i Prva makedonska udarne brigade
18. Četvrta makedonska udarna brigada
19. Peta i Šesta makedonske udarne brigade
20. Sedma, Osma, Deveta i Deseta makedonske brigade
21. Internacionalizam KPJ
22. Prvo zaseđanje ASNOM-a
    - „Denes nad Makedonija se rađa"
23. Kapitulacija fašističke Bugarske
24. Formiranje divizija i korpusa
25. Brigadni listovi i časopisi
26. Narodno-oslobodilački front
27. Antifašistički front žena
28. Završne operacije za oslobođenje Makedonije
    - „So vekovi, okovana vo prangi"
29. Oslobođenje Berova i Kočana
30. Oslobođenje Prilepa i Bitole
31. Oslobođenje Štipa i Strumice
32. Oslobođenje Ohrida i Struge
33. Oslobođenje Velesa
34. Oslobođenje Kumanova
35. Oslobođenje Kičeva
36. Oslobođenje Skopja
37. Oslobođenje Gostivara i Tetova
38. Operacije na Kosovu
39. Partizanske bolnice
40. Drugo zaseđanje ASNOM-a

 

 

PARTIZANSKA KOLONA

 

 

Vrhunac revolucije u narodnooslobodilačkoj borbi Makedonije predstavlja 1944. godina. Ceo makedonski narod digao se na opšti ustanak za svoje konačno oslobođenje.

 

Formirano je mnogo novih makedonskih jedinica NOV i POJ — bataljoni, brigade, divizije. One su svuda zadavale snažne udarce i nanosile velike gubitke fašističkim okupatorima, prisiljavajući ih na povlačenje. Jedinice NOV i POJ u Makedoniji vodile su u ovom periodu slavne borbe i izvojevale značajne pobede. U poznatom februarskom pohodu i prolećnoj ofanzivi one su nanele odlučujuće udarce fašističkim okupatorima. Istovremeno, stvoreno je više novih slobodnih teritorija, a postojeće su znatno proširene.

 

Pobedu od najvećeg istorijskog značaja makedonski narod je izvojevao proklamovanjem makedonske države — Narodna Republika Makedonija u okviru Federativne Narodne Republike Jugoslavije — na svom prvom zasedanju ASNOM-a, 2. avgusta 1944. godine, u manastiru Prohor Pčinjski. Ovaj istorijski događaj pokrenuo je sve snage makedonskog naroda u borbu protiv fašističkih okupatora. Do kraja 1944. godine Makedonija je bila potpuno oslobođena. Makedonske jedinice NOV i POJ pobedonosno su produžile borbu do konačnog oslobođenja Jugoslavije.

 

123

 

 

 

    1. Februarski pohod

 

 

MIHAILO APOSTOLSKI, MILICA VUKMANOVIĆ I KIRO GEÒRGIEVSKI — DEAN NA KOŽUV PLANINI, JANUAR 1944.

 

 

Pre početka februarskog pohoda, a posle borbi u Karadžovi i Povardarju, u decembru 1943. godine i januaru 1944. godine, jedinice NOV i POJ iz rejona Karadžove i Tikveša privremeno su se povukle na snežne vrhove planine Kožuva. U vlaškim kolibama „Žuta“ na Kožuv planini CK KP.M, Glavni štab Makedonije i delegat Vrhovnog štaba Svetozar Vukmanović ponovo su

 

analizirali mogućnost daljeg dejstva i razvijanja oružanih borbi u centralnom delu Makedonije i probijanja kroz istočnu Makedoniju. Tada je vojna situacija u Makedoniji, ukratko izneta, bila sledeća:

 

Oružane borbe, vođene krajem 1943. godine, u Makedoniji dostigle su velike razmere. Međutim, one su se razvijale na periferiji Makedonije. Mnogi primeri pokazuju da je stanovništvo na jedan ili drugi način masovno pomagalo narodnooslobodilačku borbu.

 

U zapadnoj Makedoniji stanovništvo je bilo potpuno na strani revolucije. Iako se sa ovog rejona privremeno povukla 1. makedonsko-kosovska udarna brigada, ipak su na ovom terenu bile ostavljene teritorijalne jedinice, koje su nastavile svoje akcije. U Povardarju situacija je bila slična. Slobodna teritorija u Tikvešu i đevđeliskom kraju, oslanjajući se na Karadžovu i Pajak planinu u Grčkoj, omogućavala je da se akcije relativno lako razvijaju i da se ugroze komunikacije u dolini Vardara.

 

Prespa i bitolski kraj sve više su se aktivirali. Iz rejona Prilepa i Velesa redovno su u zapadnu Makedoniju, Prespu i na Kožuv planinu stizale veće grupe mladih ljudi, koji su putovali po nekoliko dana da bi stupili u redove NOV i POJ. Ovo je zahtevalo da se u ovaj rejon prodre sa većim jedinicama i da se obnove akcije iz 1942. godine.

 

U istočnoj Makedoniji bugarski fašisti su svim raspoloživim snagama nastojali da spreče pojavu partizanskih jedinica, bojeći se njihovog uticaja na pokret otpora bugarskog naroda, a posebno na stanovništvo pirinskog kraja Makedonije. Ovo je istovremeno bio i signal da je neophodno probijanje kroz istočnu Makedoniju, da bi se stvorili uslovi za omasovljenje oružane borbe i u ovom kraju.

 

U rejonu Kumanova, Vranja i Crne Trave dejstvovale su južnomoravske, kosovske i makedonske jedinice. Ova teritorija predstavljala je centralnu oblast za razvijanje akcija ka glavnoj komunikaciji Niš — Skopje, za povezivanje akcija sa Srbijom, za prodiranje ka Kosovu, istočnoj Makedoniji i Bugarskoj, pa prema tome i za pomoć bugarskom pokretu otpora.

 

Ovome treba dodati i činjenicu da su oružane akcije u Crnoj Travi počele 1941. godine i da su one bile sve veće ukoliko je rastao pritisak okupatora.

 

Crna Trava je postala simbol borbe južnog dela Srbije (Pomoravlja). Istovremeno, ovde su bili prihvaćeni mnogi borci iz Makedonije koji su naišli ne samo na drugarski i bratski prijem, već i imali bazu. Ilegalci iz zapadnih krajeva Bugarske uspeli su da organizuju i svoj Trnski partizanski odred.

 

Glavni štab Makedonije je duže vremena razmatrao plan prenošenja borbe sa rejona zapadne Makedonije, Tikveša i Kozjaka u rejone centralne i istočne Makedonije. U ovom smislu učinjena su 1943. godine i dva pokušaja prodora u ove oblasti, ali realizacija ove ideje morala je da se izvrši u februarskom pohodu.

 

124

 

 

Februarski pohod — pregled dejstva

 

125

 

 

GLAVNI STAB NOV I POJ MAKEDONIJE NA KOŽUV PLANINI, 1944.

 

 

CK KPM i Glavni štab Makedonije razradio je plan februarskog pohoda u kolibama „Zuta“ na planini Kožuv, krajem januara 1944. godine.

 

Osnovna zamisao februarskog pohoda je bila da se sa dve operativne grupe, jačine do brigada, izvrši prodor — jednom brigadom u centralnu, a drugom kroz istočnu Makedoniju. Treća grupa, takođe u jačinu do brigade, trebalo je da ostane u rejonu Kožuva i da dejstvuje u Tikvešu, odnosno na desnoj obali Vardara, od Velesa.

 

Ovakva zamisao februarskog pohoda pokazuje želju CK KPM i Glavnog štaba Makedonije da se što pre razbukti ustanak u celoj Makedoniji. Izbijanjem, pak, na kozjački masiv i objedinjavanjem dejstva svih jedinica u rejonu Crne Trave, Vranja, Kumanova i Krive Palanke trebalo je realizovati i još više iskoristiti mogućnosti koje je ova teritorija pružala za dejstvo ka komunikacijama Niš — Skopje i ka Kosovu, Srbiji, istočnoj Makedoniji i Bugarskoj.

 

Planom je bilo razrađeno i političko i vojno rukovođenje u pojedinim krajevima, gde su upućivane, odnosno gde se pretpostavljalo da će se zadržati pojedine brigade. Tako, za političko i vojno rukovodstvo u centralnom delu Makedonije i za zapadnu Makedoniju predviđeni su bili komesar i zamenik komandanta Glavnog štaba Makedonije (Cvetko Uzunovski i Panče Nedelkovski), za političko i vojno rukovođenje ustankom u Tikvešu Dobrivoje Radosavljević i Borko Temelkovski, a političko i vojno rukovođenje u istočnoj Makedoniji, kao i objedinjavanje akcija jedinica na kozjačkom masivu pripalo je delegatu CK KPJ Svetozaru Vukmanoviću, CK KPM i Glavnom štabu Makedonije.

 

Prema ovakvoj koncepciji februarskog pohoda, jedinice su dobile sledeće zadatke:

 

— Prva makedonsko-kosovska udarna brigada trebalo je da se probije u centralni deo Makedonije (Azot i Poreč je) i ovde da razvije svoju aktivnost;

 

— Druga makedonska udarna brigada da dejstvuje u Po vardar ju. Svojim akcijama ona je trebalo da pruži pomoć 1. makedonsko-kosovskoj udarnoj brigadi u njenom nastojanju da se probije ka Azotu i Poreč ju.

 

— Treća grupa bataljona da se probije kroz istočnu Makedoniju da bi izbila na teren Kumanova i Vranja u cilju spajanja sa partizanskim jedinicama koje su dejstvo vale u tom rejonu.

 

Na karti su ucrtana dejstva svih grupa, kao i pravci nastupanja okupatorskih jedinica u toku februarskog pohoda.

 

126

 

 

 

    2. Druga brigada u Povardarju

 

 

2. MAKEDONSKA UDARNA BRIGADA U FEBRUARSKOM POHODU. NA CELU KOLONE NAUM NAUMOSKI — BORCE, 1944.

 

HOR 2. MAKEDONSKE UDARNE BRIGADE

 

 

Druga makedonska udarna brigada pošla je 31. januara 1944. godine iz sela Zborsko ka Povardarju sa veoma složenim zadatkom: da privuče na sebe što više bugarskih fašističkih jedinica i time pomogne 1. makedonsko-kosovskoj brigadi u proboju ka centralnom delu Makedonije.

 

Na dan 1. februara 1944. godine brigada je napala bugarski fašistički garnizon u selu Mrežičko, a zatim je izvršila još nekoliko manjih akcija i diverzija na železničkoj pruzi u donjem toku Vardara i to u rejonu Negotina, Demir-kapije i sela Miravci.

 

Zbog učestalih akcija u Povardarju, a možda i zbog jednovremenog prodiranja 1. makedonsko-kosovske brigade ka Azotu, bugarski fašistički okupatori pridali su veći značaj akcijama 1. makedonsko-kosovske brigade. Komanda 5. bugarske fašističke armije najveći deo svojih snaga iz sastava svoje 14. i 15. divizije, policiju i žandarmeriju, koncentrisala je protiv ove brigade, da bi sprečila ponovno rasplamsavanje oružanih borbi u rejonu Prilepa i Velesa.

 

127

 

 

 

    3. Bogomilski pohod

 

 

1. MAKEDONSKO-KOSOVSKA UDARNA BRIGADA U FEBRUARSKOM POHODU, 1944.

 

 

Prva makedonsko-kosovska udarna brigada pošla je 31. januara 1944. godine iz sela Bahovo na izvršenje postavljenih zadataka. Njeno dejstvo u februarskom pohodu poznato je pod imenom „bogomilski pohod“. Ova brigada je pune dve nedelje dejstvo vala u centralnom delu Makedonije i to u rejonu Velesa i Prilepa. Počev od 4. februara 1944. godine ova brigada vodila je mnogobrojne borbe. Tako, na primer, 4. februara 1944. godine ona je vodila danonoćne borbe kod sela Nikodina, koje su se 5. februara produžile kod sela Stepanci i manastira svetog Dimitrija, a 7. februara na Oreškoj čuki, u blizini tunela kod sela Bogomila.

 

Posle borbi u rejonu sela Bogomila brigada je nastavila svoju borbenu aktivnost, s namerom da se vrati na slobodnu teritoriju u rejonu Kožu va čime je bila dovedena u situaciji da se u toku više dana bori u izvanredno teškim uslovima. Tako, ponovo se vode borbe 8. februara kod sela Oreov Dol, 9. februara ponovo kod sela Nikodina, a 10. februara borbe se vode na prostoru od puta Prilep — Kavadarci do sela Radobila. U izvanredno teškim uslovima, 1. makedonsko-kosovska udarna brigada prešla je 11. februara 1944. godine Crnu Reku. U toku ovog pohoda, vodeći danonoćno teške borbe, brigada je prešla 260 kilometara.

 

128

 

 

 

BORCI 1. MAKEDONSKO-KOSOVSKE UDARNE BRIGADE U FEBRUARSKOM POHODU, 1944.

 

 

Da bi sprečio zadržavanje 1. makedonsko-kosovske udarne brigade u centralnom delu Makedonije, sa težnjom da sačuva svoje političke i strategijske pozicije u ovom rei onu Makedonije, bugarski fašistički okupator je angažovao veliki broj svojih vojnih, žandarmerijskih i policijskih jedinica. Računa se da su u ovim borbama bile angažovane oko dve fašističke diviz,ije i to 14. i 15. bugarska fašistička divizija sa svojim jedinicama iz skopskog, veleškog, prilepskcg i bitolskcg garnizona, zatim policijske i žandarmerijske jedinice iz rejona u kojima su se bile razvile borbe, kao i iz Skopja i Bitole

 

Ogromna nadmoćnost snaga koje je okupator angažovao protiv 1. makedonsko-kosovske udarne brigadei mogućnost korišćenja motorizacije,kao i železničkih pruga, omogućavala je okupatorskim komandantima da vode borbe sa svežim i odmornim jedinicama, da redovno stvaraju obruče oko brigade.

 

Zbog ovoga, 1. makedonsko-kosovska udarna brigada nije imala mogućnosti da se odmori i nahrani. Vodeći danonoćne borbe, ona se probijala kroz bugarske fašističke obruče.

 

U ovom poznatom četrnaestodnevnom „bcgomilskom pohodu“ brigada se probijala ne samo kroz obruče okupatorskih jedinica, već kroz mraz i snežne vejavice, koje su tada besnele po makedonskim planinama.

 

Savlađujući velike teškoće brigada je istovremeno postigla i neke vrlo značajne vojne i političke uspehe.

 

U svim borbama koje je vodila 1. makedonsko-kosovska brigada učestvovalo je i čitavo stanovništvo, koje je na veoma različite načine i forme pomagalo brigadi, hranilo njene borce, sakupljalo i lečilo ranjene i bolesne partizane, vršilo raznovrsnu izvidničku i kurirsku službu. Sreski komitet u Prilepu posebno je za pokazanu aktivnost u borbama pohvalio veći broj drugova sa terena.

 

129

 

 

    4. Proboj kroz istočnu Makedoniju

 

 

 

TREĆA GRUPA BATALJONA U FEBRUARSKOM POHODU, PLACKOVICA 1944.

 

 

Izvanredno težak zadatak imala je treća grupa bataljona sa kojom su bili CK KPM, Glavni štab Makedonijei delegat Vrhovnog štaba drug Svetozar Vukmanović. Ovo je bila takozvana „grupa Glavnog štaba Makedonije“. Ona je iz sela Zborsto krenula 31. januara 1944. godine. U toku pokreta, ona je na oko 30 kilometara severno od Soluna prešla Vardar i u desetodnevnom maršu kroz Egejsku Makedoniju stigla na južne padine Belasice, u sela Platanaki i Kastoneri.

 

Odavde je počeo proboj kroz istočnu Makedoniju. Trebalo je savladati prirodnu stihiju i otpor fašističkih bugarskih okupatora. Probijajući se kroz istočnu Makedoniju, grupa je morala da dejstvuje brzo i iznenadno. Šest dana posle njenog prelaska preko Belasice, bugarski fašistički komandanti koncentrisali su jake snage u rejonu Bregalnice, ali je već bilo kasno da se spreči njeno probijanje kroz istočnu Makedoniju.

 

Protiv treće grupe bataljona bugarski fašistički okupator angažovao je vojne, policijske i žandarmerijske jedinice. Na prostoru između Bregalnice i Krive reke bile su koncentrisane jedinice 17. bugarske fašističke divizije, delovi 14. bugarske fašističke divizije, kao i 13. i 14. bugarski fašistički puk iz Ćustendila i Gorne Džumaje.

 

Bugarski fašistički okupatori, posebno osetljivi za situaciju u istočnoj Makedoniji, kao što je izneto, angažovali su velike snage. U njihovom sastavu nalazile su se ne samo jedinice koje su bile dislocirane u Makedoniji,već i jedinice koje su bile dislocirane u Bugarskoj. Njihov cilj je bio da spreče proboj ove grupe kroz istočnu Makedoniju. Međutim, i pored ogromne nadmoćnosti bugarskih fašističkih snaga, one nisu uspele da spreče proboj.

 

Treća grupa bataljona izvršila je postavljeni zadatak. Ona se uspešno probila kroz istočnu Makedoniju i posledugih marševa i mnogobrojnih borbi, savlađujući uz to hladnoću, sneg, vejavice i glad, ona je izbila na planinu Kozjak gde se spojila sa srpskim, kosovskim i makedonskim jedinicama koje su dejstvovale na ovom terenu.

 

Proboj kroz istočnu Makedoniju uspešno je izvršen, jer je narod bio na strani narodnooslobodilačke borbe. Mnogobrojni primeri pokazuju da je stanovništvo pružalo partizanima veoma aktivnu pomoć i podršku.

 

Snežne vejavice i izvanredno teške vremenske prilike pričinjavale su velike teškoće. Ova grupa je vodila naročito teške borbe u rejonu Bregalnice i na Kalimanskom polju, gde su od 15—17. februara 1944. godine borci bili u neprekidnim borbama, tako da su za punih 66 časa oni imali samo tri časa odmora.

 

Ova grupa za 23 dana prešla je 440 kilometra.

 

I treća grupa bataljona, probijajući se kroz istočnu Makedoniju, zabeležila je veoma značajne vojne i političke uspehe. Njenim probijanjem kroz istočnu Makedoniju stvarani su uslovi da i narod ovog kraja povede oružanu borbu protiv bugarskih fašističkih okupatora.

 

130

 

 

PRETHODNICA 3. GRUPE BATALJONA U FEBRUARSKOM POHODU, PLAČKOVICA 1944.

 

DELEGAT VRHOVNOG ŠTABA NOV I POJ I ČLAN CK KPJ SVETOZAR VUKMANOVIC — TEMPO U FEBRUARSKOM POHODU, KAJMAKČALAN 1944.

 

ODMOR U FEBRUARSKOM POHODU, BELASICA 1944.

 

131

 

 

 

    5. Treća makedonska udarna brigada

 

 

ŠTAB 3. MAKEDONSKE UDARNE BRIGADE, S LEVA NA DESNO: ZLATE BILJANOSKI, TIHOMIR MILOŠESKI, KIRIL MIHAILOSKI — GRUICA I BORO MILESKI

KOMANDANT GL. ŠTABA NOV I POJ MAKEDONIJE, MIHAILO APOSTOLSKI, GOVORI PRI FORMIRANJU 3. MAKEDONSKE UDARNE BRIGADE

 

NAREDBA GL. ŠTABA NOV I POJ MAKEDONIJE ZA FORMIRANJE 3. MAKEDONSKE BRIGADE

 

 

Jedan od rezultata februarskog pohoda bio je i formiranje 3. makedonske udarne brigade u selu Žegljane, na planini Kozjak, 26. februara 1944. godine. Borci bataljona „Stiv Naumov“, prekaljeni u mnogobrojnim borbama u zapadnoj Makedoniji, Karadžovu, Povardarju i na Bregalnici i Osogovu, spojili su se sa isto tako prekaljenim borcima kumanovsko-kozjačkog kraja, da bi stvorili slavnu 3. makedonsku udarnu brigadu, koja je, kao i mnoge druge jedinice, pronela slavu makedonskog naroda širom cele Jugoslavije.

 

Treća makedonska udarna brigada svojim snažnim udarcima uništavala je i gonila fašističke okupatore i razarala objekte koji su mu služili. Svoje prve uspehe ona je zabeležila u sudaru sa četničkim vardarskim korpusom, zatim u napadima na Ristovac i Zletovske rudnike, kada je postala strah i trepet za okupatora. Ona se posebno istakla i proslavila u dvomesečnim borbama za vreme prolečne ofanzive, kao i u nizu drugih akcija i teških borbi do konačnog oslobođenja Jugoslavije.

 

132

 

 

 

MARŠ TREĆE MAKEDONSKE UDARNE BRIGADE

 

Ko čelik sme nie

So titovi sili,

Stiv Naumov stoi

Pred nas kako štit.

 

Karposova zloba

Tece v našte žili

Brigadata naša

Ko čekan e svit.

 

Niz planini strmni

Niz burite snezni

Apostolski bese

Prviot na pat.

 

So titovska ljubov

Na očite mrežni

Nè bodrese tempo

Najmiliot brat.

 

Tekst: Aco Sopov

Kompozicija: Panče Pešev

 

 

---

 

 

    6. Savetovanje u manastiru Prohor Pčinjski

 

 

 

SA SAVETOVANJA U MANASTIRU .„PROHOR PČINJSKI“, S LEVA NA DESNO, GORE: ZIVOJIN NIKOLIĆ — BRKA, SVETOZAR VUKMANOVIĆ — TEMPO, MIHAILO APOSTOLSKI; DOLE: RUKOVODIOCI JEDINICA PRISUTNI NA SAVETOVANJU

 

 

Po završetku februarskog pohoda, CK KPM i Glavni štab Makedonije organizovali su, 27. i 28. februara 1944. godine, savetovanje, kome su prisustvovali vojni i politički rukovodioci iz svih jedinica na teritoriji Kumanovo — Crna Trava.

 

Delegat Vrhovnog štaba drug Svetozar Vukmanović Tempo podneo je referat o političkoj situaciji u svetu i u Jugoslaviji. U referatu i diskusiji razmatrana je uloga partizanskih jedinica u rasplamsavanju ustanka u Pomora vi ju i Makedoniji. Takođe, analizirana je i razrađena taktika jedinica za naredne borbene akcije. Sa posebnom pažnjom proučena je organizacija vojne i političke nastave, koja se redovno sprovodila između pojedinih akcija.

 

Savetovanje je postavilo sledeće neposredne zadatke:

 

a) Razbiti četnike Draže Mihajlo vica okupljene u takozvanom vardarskom četničkom korpusu, a zatim stvoriti široku slobodnu teritoriju od Krive Reke do Crne Trave i Lužnice;

 

b) Pojačati veze sa jedinicama NOV i POJ u Srbiji, koje su dejstvovale u rejonu Jablanice i ukazati što veću pomoć bugarskom pokretu otpora i

 

v) Organizovati i razviti vojne akcije protiv osetljivih okupatorskih objekata.

 

133

 

 

 

    7. Operativni štab za srpske, kosovske i makedonske jedinice

 

 

STROJ MAKEDONSKIH, KOSOVSKIH I SRPSKIH JEDINICA, U PREDNJEM PLANU TEMPO, KOZJAK FEBRUARA 1944.

 

 

Borbena dejstva jedinica NOV i POJ za Makedoniju u Februarskom pohodu postigla su određeni cilj. Posle proboja kroz istočnu Makedoniju, grupa Glavnog štaba Makedonije, posle veoma kratke ali žestoke borbe sa četnicima na Kozjačkom masivu, spojila se sa južno-moravskim, kosovskim i makedonskim jedinicama koje su dejstvovale na ovom terenu.

 

Uspešni završetak Februarskog pohoda omogučio je da se stvori operativni štab za srpske, kosovske i makedonske jedinice sa zadatkom da objedini dejstvo ovih jedinica na jednom važnom rejonu od Kumanova i Krive reke do Vranja, Crne Trave i Lužnice. Vojno politička situacija nalagala je da se razvije snažna aktivnost duž komunikacija u dolini Morave i Krive reke i ka Kosovu i istočnoj Makedoniji. Najzad, trebalo je pružiti što veću pomoć bugarskom pokretu otpora, čiji se glavni štab u to vreme nalazio na ovoj teritoriji. Akcije izvršene u toku proleća i leta 1944. godine potpuno su opravdale ovu meru.

 

U ime Vrhovnog štaba NOV i POJ delegat Svetozar Vukmanović objedinio je sve jedinice NOV i POJ koje su dejstvovale u rejonu Kumanovo — Vranje — Crna Trava i stavio ih pod komandu novoformiranog operativnog štaba, koji je bio u sledećem sastavu: komandant Mihailo Apostolski, ujedno i komandant Gl. štaba Makedonije, Strahil Gigov, rukovodilac finansijskim poslovima i snabdevanjem (ujedno i član Gl. štaba Makedonije), Vaso Smajević, rukovodilac političkim radom u jedinicama, Zivojin Nikolić — Brka, rukovodilac operativnih poslova i Dušan Deregdžić — Zika rukovodilac obaveštajnim poslovima.

 

Poslove propagande i veze i dr. obavljali su odgovarajući organi Gl. štaba Makedonije.

 

Operativni štab nije imao komesara i sve političke i partijske probleme je rešavao delegat Vrhovnog štaba i CK KPJ — Svetozar Vukmanović sa članovima CK KPM i partijskim rukovodiocima tog rejona Srbije i Kosmeta.

 

134

 

 

 

    8. Širenje slobodne teritorije

 

 

ČLANOVI ŠTABA 6. JUŽNOMORAVSKE UDARNE BRIGADE

 

SA FORMIRANJA 6. JUŽNOMORAVSKE UDARNE BRIGADE, TRGOVIŠTE, MART 1944.

 

Posle prvih uspeha ujedinjenih partizanskih jedinica na kozjačkom masivu, naročito posle razbijanja i uništenja takozvanog vardarskog četničkog korpusa, bili su stvoreni uslovi za formiranje 6. južnomoravske brigade, koje je i izvršeno 8. marta 1944. godine u selu Trgovište — Vranjsko. Po naredbi delegata Vrhovnog štaba druga Svetozara Vukmanovića, 25. marta 1944. godine iz Jablanice je stigao na teren Vranja i Crne Trave jedan kosovski bataljon, koji se spojio sa kosovskim bataljonom koji je dejstvovao na kozjačkom masivu. Od ovih bataljona formiran je kosovski partizanski odred. Kasnije je formirana i 7. južnomoravska brigada.

 

Odmah po završetku februarskog pohoda, Glavni štab Makedonije predao je bataljon „Hristo Botev“ Glavnom štabu bugarskog pokreta otpora. Od ovog bataljona i od bugarskog trnskog partizanskog odreda formirana je 1. sofijska brigada.

 

U martu i aprilu 1944. godine,Operativni štab za objedinjavanje dejstva u rejonu kozjačkog masiva i Crne Trave neposredno je komandovao sledećim jedinicama: 3. makedonskom udarnom brigadom, 6. i 7. južnomoravskom brigadom, kosovskim partizanskim odredom (dva bataljona), kumanovskim, vranjskim, crnotravskim i bosiljgradskim partizanskim odredima i 1. sofijskom brigadom (ova brigada je izvesno vreme dejstvovala pod komandom Operativnog štaba, ali je zadatke dobijala posle prethodnih konsultacija i dogovaranja sa bugarskim glavnim štabom).

 

Sve ove jedinice predstavljale su jednu jaku udarnu grupu, tako da je Operativni štab mogao razviti snažnu aktivnost na teritoriji Kumanova, Krive Reke, Vranja, Crne Trave i Lužnice.

 

Ovo je omogućilo Operativnom štabu da preduzme niz veoma značajnih akcija protiv osetljivih tačaka

 

135

 

 

KOSOVSKI PARTIZANSKI ODRED, KOZJAK PROLEĆA 1944.

 

 

koje je držao okupator, naročito onih na železničkim i drumskim komunikacijama u dolini Morave i Krive Reke, zatim protiv Zletovskih rudnika i neke druge. Železnička komunikacija dolinom Morave predstavljala je posebno interesantan cilj, jer su napadi na nju mogli da poremete planove nemačkih fašista i otežaju veze i snabdevanje njihove armijske grupe „E“, koja je bila raspoređena u Grčkoj i Albaniji. Iz. ovih razloga, sve jedinice, sa posebno pripremljenim grupama, skoro svake noći, vršile su po neku diverziju na železničkoj pruzi. Međutim, najznačajnija akcija bila je izvršena 27. marta 1944. godine napadom na železničku stanicu i mesto Ristovac.

 

U ovim borbama, koje je organizovao Operativni štab proširena je slobodna teritorija od Kumanova i Krive Reke do Vranja, Crne Trave i Lužnice. Razbijeni su okupatorski garnizoni koji su se nalazili na ovoj teritoriji, dok su jedinice NOV i POJ, koje su dejstvovale na ovom terenu, izašle ojačane.

 

Operativni štab uspostavio je radio-vezu sa Glavnim štabom Srbije i tesan kontakt sa bugarskim glavnim štabom, koji se nalazio na teritoriji Jugoslavije, zajedno sa Operativnim, odnosno Glavnim štabom Makedonije.

 

Da bi proširile i ujedinile stvorenu slobodnu teritoriju u rejonu Kumanova, Vranja, Crne Trave i Krive Reke, jedinice NOV i POJ razvile su široku političku i vojnu aktivnost. One su neprestano napadale osetljive tačke okupatora. Tako, 29. februara 1944. godine, bio je razbijen vardarski četnički korpus, a u vremenu od 16. do 20. marta 1944. godine u borbama kod sela Biljača(16.III), na Čemerniku (19.III), na Streševu (20.III) razbijene su martovske ofanzivne akcije bugarskih okupatora koje su bile izvedene sa preko dve divizije. Martovske ofanzivne akcije bugarskih okupatora,iako posebno pripremane i izvedene sa tri specijalne grupe upućene koncentrično ka Crnoj Travi, i jedinicama 14. i 29. divizije (garnizoni Vranje i Kumanovo) ka Biljači i Ruscu, bile su vojnički razbijene.

 

Za ovim su usledili snažni napadijedinica NOV i POJ. Tako, na primer, 27. marta 1944. godine izvršen je napad na železničku stanicu Ristovac, a 3. aprila 1944. godine one su prodrle u istočnu Makedoniju i napale Zletovske rudnike. Besan zbog ovog uspeha, okupator upada na slobodnu teritoriju. Na dan 10. aprila vode se borbe kod sela Rusce, a 12. aprila 1944. godine jedinice NOV i POJ su napale i uništile bugarsku fašističku posadu u Krivoj Feji.

 

U svim ovim borbama jedinice NOV i POJ postigle su velike političke i vojne uspehe. Okupator je pretrpeo znatne materijalne štete. Zarobljeno je više okupatorskih vojnika i policajaca, a zapljenjene su i velike količine raznovrsnog vojnog materijala.

 

Ovim borbama stvorena je jedinstvena slobodna teritorija od Kumanova, Krive Reke do Crne Trave i Lužnice (južno od Pirota).

 

Na karti su prikazane najznačajnije borbe vođene u ovom periodu.

 

136

 

 

Borbena dejstva na slobodnoj teritoriji Kumanovo—Kriva Palanka—Vranje—Crna Trava—Lužnica

 

137

 

 

 

    9. Uništenje «Vardarskog četničkog korpusa«

 

 

FAKSIMIL „IZVESTIJA BR. 4“ GL. ŠTABA MAKEDONIJE O FEBRUARSKOM POHODU I UNIŠTENJU ČETNIKA NA KOZJAKU, 5. MART 1944.

 

 

 

Na kozjačkom masivu četnici Draže Mihajlovića uspeli su da formiraju takozvani vardarski četnički korpus. Ovaj korpus, svojim dejstvom protiv partizanskih jedinica, sprovodeći veliki zverski teror protiv mesnog stanovništva, ne samo što je bio ozbiljan saveznik bugarskih fašističkih okupatora, već je u mnogome sprečavao razvoj narodnooslobodilačke borbe na ovom terenu. Istovremeno, on je predstavljao i bazu velikosrpske reakcije. Držeći planinska sela, četnici su predstavljali ozbiljnu prepreku partizanskim jedinicama u njihovoj borbi protiv bugarskih fašističkih okupatora. Oni su uvek blagovremeno pristizali u pomoć bugarskoj vojsci i policiji, napadajući s leđa jedinice NOV i POJ. Operativni štab je zbog ovoga odlučio da prvo uništi četnike na kozjačkom masivu i da na ovaj način oslobodi stanovništvo njihovog terora. Jedinice NOV i POJ dobile bi veće mogućnosti za svoje borbene akcije protiv bugarskih fašističkih okupatora. U manastiru Prohor Pčinjski bio je razrađen poseban plan za uništenje vardarskog četničkog korpusa.

 

Na dan 29. februara 1944. godine, u rejonu sela Sejač, 3. makedonska udarna brigada, kosovski bataljon, tri južnomoravska bataljona i bataljon „Hristo Botev“, stupili su u borbu protiv vardarskog četničkog korpusa, koji je dejstvovao na kozjačkom masivu. U borbi, koja jetrajala ceo dan, četnički korpus je bio potpuno razbijen. Ovom prilikom zarobljeno je 97. četnika, mnogi su ubijeni ili su se podavili u nadošloj Pčinji. Trećeg marta 1944. godine ponovo su vođene borbe sa četnicima kod sela Novo Selo, gde je bilo zarobljeno 30 četnika.

 

Jedinice NOV i POJ zaplenile su znatne količine vojnog materijala i oružja. Na taj način bili su potpuno razbijeni četnici na kozjačkom masivu — Vardarski četnički korpusje praktično prestao da postoji. Prevareni i silom mobilisani četnici dobrovoljno su stupili u jedinice NOV i POJ.

 

138

 

 

 

    10. Napad na Ristovac

 

 

OSTACI ZAPALJENIH VAGONA NA ŽELEZNIČKOJ STANICI RISTOVAC, MART 1944.

 

FAKSIMIL — NAPAD NA RISTOVAC (SKICA)

 

 

Železnička stanica Ristovac predstavljala je veoma značajan objekat na pruzi Skopje — Leskovac. Sve kompozicije bile su ovde zadržavane iz čisto tehničkih razloga (uzimanje vode, pregled lokomotive i dr.) Međutim, njihovo zadržavanje bilo jediktirano i vojnim razlozima, jer su dugo vremena razne diverzantske grupe vršile česte napade na železničku prugu u dolini Južne Morave. Trebalo je redovno pregledati sigurnost pruge. Zbog toga se često dešavalo da na stanici jednovremeno stoji po nekoliko kompozicija, koje su predstavljale pogodan cilj za veće napade. Pored ovoga, Ristovac je bio i administrativni centar okupatora.U njemu su bile smeštene četiri opštinske uprave sa terena istočno od železničke pruge. Službenici iz administrativnog aparata ovih opštinskih uprava služili su bugarskoj okupatorskoj vojsci i policiji, pored ostalog, i kao vodiči, kuriri i slično. I iz ovih razloga trebalo je preduzeti odgovarajuću akciju.

 

Operativni štab razradio je plan i posebno pripremio 3. makedonsku brigadu i kosovski odred za napad na Ristovac.

 

Na dan 27. marta 1944. godine 3. makedonska brigada i kosovski odred napali su železničku stanicu Ristovac, njene instalacije, most na Moravi i opštinsku zgradu gde su bile smeštene opštinske uprave iz okolnih sela. U ovom napadu razbijen je bugarski fašistički garnizon u jačini od oko 200 vojnika, a od ukupnog broja Nemaca uspelo je da pobegne samo oko 60 vojnika. Mnogi fašistički vojnici iz garnizona u Risto vcu bili su ubijeni. Zarobljen je jedan oficir, 14 vojnika (bugarskih i nemačkih) i 10 železničara. Četiri železničke kompozicije, koje su stajale na železničkoj stanici natovarene rekviriranim materijalom iz Grčke, bile su potpuno uništene, a količine vojnog materijala, koji se nije mogao poneti, hrane, oružja i municije bile su zapaljene. Napad je u potpunosti uspeo.

 

139

 

 

 

    11. Napad na Zletovske rudnike

 

 

ZLETOVO

 

FAKSIMIL — NAPAD NA ZLETOVSKE RUDNIKE (SKICA)

 

 

Velike potrebe nemačke vojne industrije u olovu i cinku gonile su okupatore cla organizuju potpunu eksploataciju najbogatijih rudnih nalazišta Zletovskih rudnika. Oni su od 1941. do 1944. godine preradili 130 hiljada tona rude. Da bi se sprečila eksploatacija Zletovskih rudnika, Glavni štab Makedonije pripremio je plan za iznenadni napad na rudnike. Na dan 3. aprila 1944. godine, posle dugog i napornog marša od planine Kozjak do rudnika, 3. makedonska udarna brigada i kosovski odred brzo i iznenada su napali okupatorske jedinice koje su branile rudnike i glavne objekte.

 

Napad na rudnik, koji su branile fašističke bugarske i nemačke jedinice, uspešno je izvršen. Zarobljeni su jedan oficir i 51 vojnik, veći deo ostalih fašističkih bugarskih i nemačkih vojnika bio je ubijen ili su izgoreli u zapaljenim rudničkim objektima. Mali broj fašističkih vojnika spasao se bekstvom. Najvažniji objekti bili su minirani, zbog čega rudnici pet meseci nisu radili.

 

Mesno stanovništvo i radnici masovno su učestvovali u ovom velikom napadu. Oni su jedinicama NOV i POJ pomagali u miniranju najvažnijih objekata, a pojedinci, koji su uspeli da dođu do oružja, učestvovali su i u neposrednim borbama protiv fašističkih vojnika i policajaca.

 

Trećoj makedonskoj udarnoj brigadi i kosovskom partizanskom odredu posle ovog napada pristupilo je 120 radnika.

 

Posle napada na Zletovske rudnike, jedinice NOV i POJ vodile su ceo dan borbe u rejonu Crnog vrha, južno od Kratova, protiv jedinica 17. bugarske fašističke divizije iz kočanskog i štipskog garnizona.

 

140

 

 

 

    12. Osvajanje Krive Feje

 

 

BORCI KOSOVSKIH I JUŽNOMORAVSKIH JEDINICA, PROLEĆE 1944.

 

Napad na Krivu Feju

 

 

U Krivoj Feji, koja je sa svih strana bila opkoljena slobodnom teritorijom, bugarski fašistički okupatori držali su svoj garnizon, koji im je služio za obezbeđenje puta Čustendil — Bosiljgrad — Vranje. Garnizon Krive Feje bio je sastavljen samo od policajaca. Da bi se uništio ovaj okupatorski garnizon i Kriva Feja oslobodila, 6. južnomoravska i brigadai crnotravski partizanski odred dobili su zadatak da se pripreme za napad na Krivu Feju. Južnomoravska brigada je izvršila 12. aprila 1944. godine snažne nalete na fašističke bunkere i rovove i uspela da prinudi bugarske policajce na kapitulaciju. Istog dana oko 300 bugarskih policajaca i oficira, oborenih glava i bez oružja, postrojilo se ispred mladih Južnomoravaca. Šesta južnomoravska brigada, osim zarobljenih policajaca, zaplenila je 10 puškomitraljeza, 20 automata, 50 pištolja, 300 pušaka i velike količine ostalog oružja.

 

141

 

 

 

    13. Prolećna ofanziva

 

 

U PROLEĆNOJ OFANZIVI, 1944.

 

 

Februarski pohod i prolećna ofanziva u 1944. godini su najslavnije epopeje narodnooslobodilačke borbe u Makedoniji. Prolećna ofanziva je trajala 57 dana — od 24. aprila do 19. juna 1944. godine.

 

Uspesi Crvene armije na istočnom frontu i desant saveznika u Italiji, učinili su da Balkan dobije još veći značaj u odbrambenim planovima Hitlerove komande. Međutim, tempo i oštrina oružanog ustanka u Jugoslaviji znatno su otežavali realizaciju Hitlerovih odbrambenih planova na Balkanu.

 

U proleće 1944. godine, Hitlerova komanda na Balkanu poslednji put je pokušala, koliko je to bilo moguće, da stabilizuje svoju odbranu u Jugoslaviji. Da bi to ostvarila, ona je preduzela poznatu VII ofanzivu protiv NOV i POJ, koja je počela vazdušnim desantom protiv Vrhovnog štaba u Drvaru. Rezultati ove ofanzive, kao i svih prethodnih, bili su porazni za Hitlera, a jedinice NOV i POJ izašle su i ovog puta brojno i moralno snažnije.

 

142

 

 

RUKOVODSTVO 3. MAKEDONSKE UDARNE BRIGADE U PROLEĆNOJ OFANZIVI, 1944.

 

 

Da bi oslobodili komunikacije u južnoj Srbiji i Makedoniji i tako održali vezu sa nemačkom armijskom grupom „E“, koja je bila raspoređena na ostrvima i obali u Grčkoj, nemački i bugarski fašisti u Makedoniji i južnoj Srbiji preduzeli su protiv jedinica NOV i POJ poznatu prolećnu ofanzivu.

 

U južnoj Srbiji i istočnoj Makedoniji okupatori su angažovali 5. bugarsku armiju, koja je u svom sastavu imala 14, 17. i 29. diviziju, 14 lovački bataljon i 1. i 2. konjički puk. Peta armija bila je ojačana još 1, 3, 13. i 21. pešadijskim pukom, koji su dovedeni iz drugih fašističkih armija. Ovim okupatorskim jedinicama priključili su se četnici iz rejona Leskovca i Vlasotinaca, grčke reakcionarne oružane formacije (takozvani zervasovci i pauđžiji, kao i nemački garnizon iz Kukuša. Ukupno je okupator angažovao oko 40 hiljada vojnika i policajaca.

 

U zapadnoj Makedoniji Nemci su angažovali jedinice 297. grenadirske divizije, balističke oružane formacije Džema i Mefaila i delove 15. bugarske divizije, u ukupnoj jačini od oko 20 hiljada vojnika.

 

Pre početka prolećne ofanzive, u Pomoravlju i Makedoniji dejstvovale su sledeće jedinice NOV i POJ:

 

— u rejonu Kumanova, Krive Palanke, Vranja i Crne Trave 6. i 7. južnomoravska brigada, 3. makedonska udarna brigada, kosovski partizanski odred, 1. sofijska brigada i kumanovski, crnotravski, vranjski i bosilj gradski partizanski odred, kao i jedinice koje su pripadale komandama Kumanovskog i Vranjskog područja;

 

— u Povardarju 2. makedonska udarna brigada;

— prva makedonsko-kosovska udarna brigada pripremala se za prodor u zapadnu Makedoniju.

 

Krajem aprila 1944. godine 1. makedonsko-kosovska udarna brigada počela je pokret iz Karadžove ka Debarcima. Sve do 8. maja 1944. godine brigada je bila u ofanzivi vodeći više teških borbi, od kojih su posebno značajne one kod sela Zavoja i Velmeja. Međutim, Nemci, uspevaju da koncentrišu jače snage sastavljene od nemačkih, bugarskih i balističkih oružanih formacija i da otpočnu ofanzivne akcije protiv 1. makedonske-kosovske udarne brigade, koje su trajale sve do 15. juna 1944. godine.

 

U Pomoravlju i istočnoj Makedoniji, bugarska komanda u drugoj polovini aprila 1944. godine počela je da koncentriše svoje snage za ofanzivu. Glavni štab Makedonije uočio je ovu nameru neprijatelja. Da bi odložio ofanzivu i poremetio bugarske fašističke planove, naredio je da 24. aprila 1944. godine 3. makedonska udarna brigada i kosovski partizanski odred napadnu bugarski fašistički garnizon u Kratovu. Ovim napadom počinju dvomesečne borbe u Pomoravlju i istočnoj Makedoniji. Sve one bile su veoma teške i značajne. Međutim, posebno treba istaći borbu na vrhu Crnook, kod Stanikinog krsta, Znepolja, Krive Reke, na vrhu Obozna, kod sela Kosturino, kod Ponikva i mnogih drugih mesta od Kratova do Lužnice u Srbiji, a potom na jugu do Kukuša u Egejskoj Makedoniji (Grčka) i ponovo na kozjačkom masivu, da bi se 19. juna 1944. godine završile slavnom pobedom jedinice NOV i POJ na Petrovoj gori istočno od Vranja.

 

U prolećnoj ofanzivi jedinice NOV i POJ i narod postigli su ogromne rezultate, a fašistički okupatori pretrpeli su veliki poraz. Posle ove ofanzive skoro cela Makedonija

 

143

 

 

BORCI U PROLEĆNOJ OFANZIVI, MEĐU NJIMA NARODNI HEROJ ESTREA OVADIJA — MARA

 

ŠKOLA U S. STAEVCI GDE SU BILI SMEŠTENI CK KPM I GLAVNI ŠTAB MAKEDONIJE POČETKOM PROLEĆNE OFANZIVE, 1944.

 

 

postala je slobodna teritorija. Okupator se svuda povlači, zadržavajući se samo u glavnim i većim gradovima.

 

Koliki i kakav je bio uspeh prolećne ofanzive najbolje pokazuju neki citati iz radiograma koje je Glavni štab Makedonije poslao Vrhovnom štabu NOV i POJ. Navodimo neke:

 

„ . . . 30. aprila otpočela je ofanziva. U ofanzivi su učestvovali: . . . (redaju se jedinice koje su učestvovale u ofanzivi — M. A.).

 

Cilj je bio da uništi partisanske jedinice i da nam slobodnu teritoriju osvoji, zbog toga neprijateljske akcije na slobodnoj teritoriji još postoje, još uvek pale sela i vrše razan teror nad civilnim, stanovništvom“.

 

„U toku ofanzive neprijatelja, naše jedinice vodile su niz uspešnih borbi, a iz neprijateljskih obruča izvlačile su se probojem i veštim manevrama . . .“.

 

„ . . . Neprijatelj je pokušavao svim silama da nam prepreči put, da nas razbije ili uništi, ali nije uspeo. Sve njegove kolone razbijene su i u paničnom bekstvu povraćale su se u njihove polazne baze — gradove. Građanstvo Krive Palanke, Zletova, Berova, Carevog sela, Radovišta, Valandova i Strumice imalo je priliku da vidi po nekoliko puta vraćanje razbijenih delova okupatora kako dolaze u svoje baze, u paničnom bekstvu bez oružja i opreme.“

 

U periodu prolećne ofanzive u Povarđarju, 2. makedonska udarna brigada vodila je više značajnih borbi od kojih posebno treba istaći uništenje bugarskog fašističkog policijskog bataljona kod sela Strmeševo (Tikveš).

 

Pre početka prolećne ofanzive, rukovodstvo ustanka za Makedoniju i južnu Srbiju (CK KPM i Glavni štab Makedonije, koji je u to vreme vršio i funkciju operativnog štaba za makedonske, južnomoravske i kosovske jedinice), bilo je smešteno u selu Staevci, u gornjem toku reke Pčinje. Ovde je bio smešten i Glavni štab bugarskog pokreta otpora protiv fašizma.

 

Glavni štab Makedonije preko svoje obaveštajne mreže pratio je koncentraciju bugarskih fašističkih jedinica 1. i 5. bugarske armije, koje su pripremale obruč oko slobodne teritorije severno od Kumanova. Glavne okupatorske snage bile su koncentrisane u dolini reke Morave, zatim u rejonu Bujanovca, Preševa, Kumanova, kao i u dolini Krive Reke. Slabije snage bile su koncentrisane na bugarskoj teritoriji duž bugarsko-jugoslovenske granice (koja tada nije postojala) od Đuveševa i Ćustendila do Pirota.

 

Glavni štab Makedonije, odnosno Operativni štab za srpske, kosovske i makedonske jedinice, pratio je ovu koncentraciju okupatorskih snaga i preduzimao mere u cilju razbijanja okupatorske ofanzive. Tako, bilo je naređeno da se strogo čuvaju vojni materijal i hrana i da se preduzmu mere za zaštitu mesnog stanovništva, kako bi. se na svim frontovima spremno sačekala predstojeća ofanziva. Preduzete su i druge političke i vojne mere, koje su omogućile da se izdrži a potom i razbije i ova okupatorska ofanziva, koja je bila snažnija od svih dotadašnjih.

 

144

 

 

 

    14. Napad na Kratovo

 

 

FAKSIMIL „IZVESTIJA BR. 8“ GL. ŠTABA MAKEDONIJE ZA NAPAD NA KRATOVO, 28. APRIL 1944.

 

KRATOVO

 

 

U nameri da odloži ili oslabi prolećnu ofanzivu okupatora, Glavni štab Makedonije, odnosno Operativni štab, pre nego što su fašistički okupatori otpočeli svoju ofanzivu, uputio je:

 

3. makedonsku udarnu brigadu i kosovski partizanski odred u napad na bugarski fašistički garnizon u Kratovu. Ovaj napad bio je izvršen 24. aprila 1944. godine u zoru.

 

6. južnomoravsku brigadu u napad na bugarski garnizon u Krivoj Palanci. Bilo je predviđeno da se ovaj napad izvrši istog dana kada i napad na Kratovo, ali je odložen zbog jake koncentracije bugarskih fašističkih jedinica u Krivoj Palanci. Zbog toga je brigada upućena na Osogovske planine, gde je 27. aprila 1944. godine na vrhu Lisec vodila teške borbe protiv 1. bugarskog fašističkog puka.

 

1. sofijsku brigadu, u napad na fašistički garnizon u Đuveševu. Ali i napad na Đuveševo je odložen zbog jake koncentracije neprijateljskih snaga, a brigada se uputila ka Osogovskim planinama, gde se spojila sa 3. makedonskom udarnom brigadom i kosovskim partizanskim odredom.

 

Kosovski partizanski odred i 3. makedonska udarna brigada brzo i iznenadno su osvojile grad Kratovo. Sve bugarske jedinice, koje su tada branile Kratovo, bile su uništene ili zarobljene sa svim oružjem i vojnom opremom. Takođe, uspeh je bio postignut i u jednodnevnoj borbi protiv novodošlih jedinica iz sastava 17. bugarske fašističke divizije iz Štipa i Kočana. Svi ovi uspesi bili su od velikog vojnog i političkog značaja. Oni su veoma pozitivno i snažno odjeknuli u ćelom makedonskom narodu. Istovremeno, uspeh makedonskih oslobodilačkih

 

145

 

 

ŠTAB KOSOVSKOG ODREDA SA KOMANDANTOM GL. ŠTABA MAKEDONIJE

I KOMANDANTOM 3. MAKEDONSKE UDARNE BRIGADE. PLACKOVICA 1944.

 

2. JUŽNOMORAVSKI (CRNOTRAVSKI) ODRED, PROLEĆE 1944.

 

 

jedinica predstavljao je veliki politički poraz za bugarske fašističke okupatore. Umesto predviđanja da u prolećnoj ofanzivi unište jedinice NOV i POJ okupatori su već u samom početku ofanzive pretrpeli i vojni i politički neuspeh.

 

Posle borbi kod Kratova, Lisca i nekih drugih mesta na Osogovskim planinama i u dolini Krive Reke, u noći između 30. aprila i 1. maja 1944. godine otpočela je okupatorska ofanziva. Fašističke kolone su koncentrično krenule ka kozjačkom masivu. Razvile su se snažne borbe na prilazima slobodnoj teritoriji na German planini, zatim na Ruenu, Kozjaku i drugim mestima. Pokreti i borbe jedinica NOV i POJ u početku se razvijaju ka severu, u pravcu Crne Trave, a potom se jedinice okreću na jug. Borbe se razvijaju kroz celu istočnu Makedoniju

 

— da bi se stiglo do Kukuša (severno od Soluna) i ponovo na sever do kozjačkog masiva.

 

U pokretima kroz južnu Srbiju i istočnu Makedoniju svakodnevno su vođene borbe. Za 57 dana zabeleženo je 29 veoma teških i značajnih borbi, kao i mnogo lakših sukoba sa okupatorom.

 

Često su borci, pošto su istrošili municiju, bili naoružavani zaplenjenim oružjem ili naoružanjem dobivenim od saveznika u toku samih borbi. Saveznički avioni uspevali su u vrlo teškim uslovima da pronađu jedinice NOV i POJ i da izbace dragoceni tovar.

 

146

 

 

PROLEĆNA OFANZIVA — BORBE U ZAPADNOJ MAKEDONIJI

 

1. MAKEDONSKO-KOSOVSKA BRIGADA U PROLEĆNOJ OFANZIVI, LOKOV 1944.

 

 

U zapadnoj Makedoniji, kao i u južnoj Srbiji i istočnoj Makedoniji, borci 1. makedonsko-kosovske brigade oko 50 dana su vodili danonoćne borbe protiv nemačkih i bugarskih fašističkih jedinica i balističkih oružanih formacija Džeme i Mefaila. Borbama kod Zavoja i Velmeja, brigada se probija u Debarce. Mnogobrojnim i dugotrajnim borbama kroz Debarca, Malesiju i na Bistri planini brigada uspeva da razbije koncentrična dejstva nemačkih, bugarskih i balističkih jedinica.

 

Prva makedonsko-kosovska brigada, masovno pomognuta od naroda, pobedila je i ovog puta. Zapadna Makedonija ponovo je postala slobodna teritorija prema kojoj je počela da teče reka novih boraca iz cele Makedonije.

 

147

 

 

2. MAKEDONSKA UDARNA BRIGADA U PROLEĆNOJ OFANZIVI

 

SKICA NAPADA NA BUGARSKI POLICIJSKI BATALJON U S. STRMAŠEVU, 1944.

 

 

Dok je prolećna ofanziva besnela u istočnoj i zapadnoj Makedoniji i Pomoravlju (južna Srbija), 2. makedonska udarna brigada preduzela je u Povardarju snažne akcije protiv bugarskih fašističkih okupatora. Borci ove brigade znali su da njihovi drugovi iz ostalih brigada vode danonoćne borbe. I oni su preduzeli sve što su mogli da svojim akcijama protiv okupatora olakšaju njihov položaj. U ovom periodu, 2. makedonska udarna brigada vodila je niz značajnih borbi u Povardarju, Tikvešu i Mariovu, od kojih se posebno ističe borba kod sela Strmaševo, u kojoj je bio razbijen i skoro uništen jedan bugarski policijski bataljon.

 

148

 

 

 

    15. Rezultati ofanzive

 

 

ZAROBLJENI BUGARSKI TOP U BORBI NA ČUPINOM BRDU, 15. JUN 1944.

 

ZAROBLJENO NEPRIJATELJSKO ORUŽJE U PROLEĆNOJ OFANZIVI, ISTOČNA MAKEDONIJA 1944.

IZMEĐU STRUMICE I KOSTURINA 1. JUNA 1944. ZAROBLJENO JE 11 BUGARSKIH KAMIONA

 

 

Prolećna ofanziva u Makedoniji i u južnoj Srbiji završena je sjajnom pobedom jedinice NOV i POJ. Bugarske i nemačke fašističke jedinice i njihovi pomagači (četnici i balisti) pretrpeli su ogromne gubitke u ljudstvu i materijalu. Prema izveštajima štabova i dnevnika pojedinih učesnika, u zapadnoj Makedoniji bilo je ubijeno 622, a zarobljeno 76 neprijateljskih vojnika i oficira. U Povardarju je bilo ubijeno preko 180 i zarobljeno 88 okupatorskih vojnika, a u istočnoj Makedoniji i južnoj Srbiji ovaj broj je znatno veći — ubijeno je 1062, a zarobljeno 498 okupatorskih vojnika i oficira.

 

U toku prolećne ofanzive jedinice NOV i POJ zaplenile su 3 topa, 29 minobacača, 62 mitraljeza, 61 puškomitraljez, 1.132 puške i ogromne količine raznovrsne municije, hrane i druge vojne opreme.

 

149

 

 

Razvoj operacije u prolećnoj ofanzivi

 

150

 

 

3. MAKEDONSKA UDARNA BRIGADA, KOSOVSKI ODRED I BATALJON 6. JUŽNOMORAVSKE BRIGADE U PROLEĆNOJ OFANZIVI, 1944.

 

 

Na karti je označen borbeni put jedinica NOV i POJ u prolećnoj ofanzivi, koja je trajala od 24. aprila do 19. juna 1944. godine. Na njoj su označeni datumi i mesta gde su vođene najznačajnije borbe, pravci pokreta i dejstva jedinica NOV i POJ, kao i jedinica okupatora i njihovih domaćih pomagača.

 

Karta pokazuje da su 57 dana širom Makedonije i u Pomoravlju (južna Srbija) vođene danonoćne borbe u kojima su protiv jedinica NOV i POJ bile angažovane mnogobrojne okupatorske snage i reakcionarne oružane formacije. Okupator je raspolagao sa preko 60.000 vojnika.

 

I pored ogromne nadmoćnosti, okupatorske fašističke jedinice su ipak bile prinuđene da posle niza vojnih i političkih neuspeha pređu u defanzivu, da bi na kraju, pobeđeni, bili prinuđeni da prekinu borbe i da se povuku u gradove — stalne garnizone.

 

Napori jedinice NOV i POJ bili su ogromni. Pored danonoćnih borbi, one su savlađivale velika prostranstva, prelazeći stotine i stotine kilometara preko visokih planina, reka i polja. Tako, na primer, 3. makedonska udarna brigada, deo 6. južnomoravske brigade i Kosovski partizanski odred, prešli su put u ukupnoj dužini od preko 935 kilometara i to od Kratova, odnosno od Osogova, na sever do sela Jabuka (Lužnica — južno od Pirota) i na jug do vrhove istovremeno prelazeći put od preko 935 kilometara i to od Kratova, odnosno od Osogova. na sever do sela Jabuka (Lužnica — južno od Pirota) i na jug do Kukuša da bi se ponovo vratili na kozjački masiv. Ovaj put preden je bez odmora, bez dovoljno hrane, dok su borci bili skoro goli i bosi. Prelazeći planinske grebene i vrhove istovremeno prelazeći put od preko 935. kilometara savlađajući ukupnu relativnu visinu od oko 35.800 metara penjanja i oko 35.500 metara spuštanja.

 

Svi ovi podaci, međutim, ni izdaleka nisu dovoljni da prikažu sve napore, svu hrabrost i požrtvovanost boraca u prolećnoj ofanzivi, a još manje napore naroda, koji je na poseban način delio sudbinu boraca. Zajedno sa svojim borcima, narod je žalio nad žrtvama, radovao se pobedama. On je živeo sa borcima, u najtežim momentima je bio prisutan i svedok slavnih borbi. Davao je podatke o pokretima neprijateljskih snaga, čuvao je i lečio ranjenei teške bolesnike, stavljao na raspolaganje transportna sredstva, pripremao i na položaje donosio hranu za svoje sinove i kćeri.

 

A kada su jedinice NOV i POJ bile prinuđene da privremeno napuste neki kraj, okupator se svom žestinom bacao na mesno stanovništvo, ubijao, pljačkao i palio. Narod, uveren u konačnu pobedu, stoički je sve to podnosio.

 

Kao rezultat uspešnog razbijanja okupatorskih snaga stvorene su nove slobodne teritorije. U samom plamenu ofanzive došlo je do novog priliva boraca, što je omogućilo stvaranje novih jedinica.

 

Uspesi postignuti u ofanzivi stvorili su uslove za održavanje prvog zasedanja ASNOM-a (Antifašističko sobranie na narodnoto osloboduvanje na Makedonija).

 

151

 

 

 

    16. Formiranje novih brigada

 

 

FORMIRANJE 1. MAKEDONSKE UDARNE BRIGADE, LOKOV 8 JUNA 1944.

 

 

U PROLEĆNOJ OFANZIVI, 1944

 

 

Politički i vojni uspesi jedinica NOV i POJ u prolećnoj ofanzivi bili su ogromni. Neprijateljske fašističke jedinice svuda su bile razbijene. Dotadašnje slobodne teritorije su proširene, a stvorene su i nove. Istočna Makedonija postala je nova slobodna teritorija u kojoj je ostao da dejstvuje pljačkovički partizanski odred. Zapadna Makedonija ponovo je bila oslobođena. Stvoreni su uslovi za razvoj borbenih dejstva i u centralnoj Makedoniji. Jednom rečju, okupator je bio prinuđen da se povuče i da drži samo važnija veća mesta i značajnije komunikacije.

 

Zbog svih ovih uspeha došlo je do velikog priliva novih boraca i formiranja novih brigada NOV i POJ.

 

152

 

 

 

MARŠ PRVE MAKEDONSKE UDARNE BRIGADE

 

Ej, nie sme prvata makedonska brigada!

Druže Tito, v Makedonija

Krvav boj povedovme.

I pod tvojto slavno zname

Zar i Čelik stanavme.

 

Ej, nie sme prvata makedonska brigada!

Eči lokov, eči gora,

Ečat polja, dolini,

Tiran sviva gnasna glava

Pred našite heroi.

 

Ropski prangi kineme

Zora grej nad noviot stroj,

Borba koga pađame

Tito tvojot lik ni stoj.

Ropski prangi kineme...

 

Ej, nie sme prvata makedonska brigada!

Glas se cue od grobojte

Glas na strašni osveti:

„Krvta naša, krvta mila

So krv da se otplati“.

Ropski prangi kineme ...

 

Ej, nie sme prvata makedonska brigada!

Druže Tito, v makedonija

Krvav boj povedovme.

I pod tvojto slavno zname

Žar i čelik stana vme.

Ropski prangi kineme ...

 

Tekst i kompozicija: Vlado Maleski

 

---

 

 

    17. Prva kosovska i Prva makedonska udarne brigade

 

 

FORMIRANJE 1. KOSOVSKO-METOHIJSKE BRIGADE, ZAPADNA MAKEDONIJA, JUN 1944.

 

FAKSIMIL PISMA KOMANDANTA GL. ŠTABA MAKEDONIJE ZA FORMIRANJE 1. KOSOVSKE UDARNE BRIGADE

 

 

Veliki priliv novih boraca u toku i posle borbi u prolećnoj of anzi vi nametnuo je potrebu da se još u toku borbi u zapadnoj Makedoniji od 1. makedonsko-kosovske brigade formiraju dve brigade. Ova brigada je, 8. juna 1944. godine, podeljena na dva dela, od kojih se tog dana formiraju 1. makedonska udarna brigada i 1. kosovska udarna brigada. Međutim, zvanično proglašenje 1. kosovske udarne brigade izvršeno je 24. juna 1944. godine.

 

I priliv novih boraca iz Pomoravlj a i istočne Makedonije takođe je nametnuo potrebu da se već u toku borbi formiraju nove brigade i odredi. Zbog toga je, 12. maja 1944. godine, od Kosovskog partizanskog odreda i novih boraca formirana u selu Jabukovik 1. kosovska brigada. Ova brigada je u samom trenutku svečanog formiranja dobila borbeni zadatak neposredno od komandanta Glavnog štaba Makedonije da odmah stupi u borbu protiv bugarskih fašista na Stanikinom krstu. U narednim borbama ona je rasformirana, a do kraja rata ostala je kao prva kosovska udarna brigada formirana u zapadnoj Makedoniji, poznata i pod imenom 1. kosovsko-metohijska udarna brigada.

 

153

 

 

 

    18. Četvrta makedonska udarna brigada

 

 

4. MAKEDONSKA UDARNA BRIGADA, 1944.

 

 

U početku juna meseca 1944. godine na Plačkovici je dejstvovao đevđelijski partizanski odred, koji je posle popune novim borcima preimenovan u plačkovički partizanski odred. On je dobio zadatak da razvije široku vojnu i političku aktivnost u rejonu Bregalničke i Strumičke kotline i da mobiliše nove borce za formiranje 4. makedonske udarne brigade.

 

Odmah po završetku prolećne ofanzive, pri kraju juna meseca, iz sastava 3. makedonske udarne brigade određeno je bilo rukovodstvo za 4. makedonsku brigadu, koje je otišlo za Plačkovicu, sa nalogom da formira 4. makedonsku udarnu brigadu. Prvih dana jula 1944. godine zvanično je bila formirana i ova brigada. Četvrta makedonska udarna brigada, odmah po svom formiranju, razvija široku borbenu aktivnost u istočnoj Makedoniji. Ona zadaje ozbiljne udarce 17. bugarskoj fašističkoj diviziji, razbijajući nekoliko njenih kolona, čime se brigada učvrstila na Plačkovici.

 

Ubrzo su u ovom rejonu stvorene nove brigade, što je omogućilo formiranje 50 i 51. makedonske divizije, koje su ušle u sastav bregalničko-strumičkog korpusa, čije su jedinice oslobodile istočnu Makedoniju i učestvovale u oslobođenju Skopja.

 

154

 

 

 

    19. Peta i šesta makedonske udarne brigade

 

 

BORCI 4. ŠIPTARSKE UDARNE BRIGADE, DEBAR 1944.

 

FORMIRANJE 5. MAKEDONSKE BRIGADE, KOŽUV PLANINA AVGUSTA 1944.

 

 

Naglo širenje narodnog ustanka u Makedoniji i stvaranje novih slobodnih teritorija doveli su do novog priliva boraca. Tako u avgustu 1944. godine u Makedoniji dejstvuje 12 udarnih brigada (10 makedonskih, 1. kosovska i 8. preševska).

 

U avgustu 1944. godine formirana je 5. makedonska udarna brigada, koja je odmah posle formiranja uspela da likvidira četničke jedinice u Porečju.

 

U zapadnoj Makedoniji, takođe avgusta 1944. godine, formirane su 6. makedonska i 4. šiptarska udarna brigada, koje učestvuju u borbama za oslobođenje zapadne Makedonije.

 

155

 

 

 

    20. Sedma, osma, deveta i deseta makedonske brigade

 

 

BORCI 7. MAKEDONSKE BRIGADE

 

8. MAKEDONSKA BRIGADA

 

9. MAKEDONSKA BRIGADA

 

 

Ustanak je plamteo u Tikvešu i đevđelijskom kraju. Priliv novih boraca u 2. makedonsku udarnu brigadu bio je sve masovniji. Ovo je omogućilo da se iz njenog sastava, u proleće i leto 1944. godine, odvoje kompletni bataljoni kao jezgro za formiranje 4, 5. i 7. makedonske brigade, a u avgustu 1944. godine da se formiraju i 8, 9. i 10. makedonske brigade.

 

Na ovom području, u selu Šeškovu, formirana je i 1. makedonska divizija, odnosno bila je formirana 41. divizija NOV i POJ.

 

156

 

 

Vojno-teritorijalna organizacija u leto 1944.

 

157

 

 

Posle razbijanja neprijateljske Prolećne ofanzive, koja je trajala punih 57 dana, gospodar situacije u Makedoniji i južnoj Srbiji postale su jedinice NOV i POJ. One su stvorile velike slobodne teritorije (prikazano na karti) tako da su okupatori uspevali da održe samo veće gradove i povremeno važnije komunikacije da bi obezbedili vezu i snabdevanje jedinicama, kao i njihovo izvlačenje iz Makedonije i južne Srbije.

 

U toku leta 1944. godine, u vremenu održavanja Prvog zasedanja ASNOM-a, radi lakšeg rukovođenja oružanim borbama i ubrzanog formiranja novih brigada i divizija, teritorija Makedonije je podeljena na četiri operativne zone, sa tendencijom da štabovi ovih zona, po formiranju divizija, prerasnu u štabove korpusa.

 

Jednovremeno su preduzete mere za potpuno organizovanje vojno-teritorijalne službe u celoj Makedoniji.

 

U toku leta i početkom jeseni organizovane su komande područja i komande mesta skoro za sve gradove i neka veća naselja. Ove komande područja i mesta, bile su smeštene u blizini gradova za koje su bile i formirane, a sa svojim jedinicama (bataljoni i čete) bile su u neprekidnom dejstvu, izvršavajući niz borbenih akcija na komunikacijama koje su fašisti koristili, zatim na manje objekte i si.

 

U periodu početka završnih operacija za oslobođenje Makedonije (septembar 1944.) bile su organizovane i dejstvovale osam komandi područja (za gradove: Kumanovo, Štip, Strumica, Skopje, Veles, Prilep, Bitola i Kičevo) sa preko 34 komandi mesta. To je bila vojno-teritorijalna mreža koja je bila u mogućnosti da prihvati veliki priliv novih boraca i da ih uključi u jedinice — u nove brigade i divizije NOV i POJ.

 

158

 

 

 

    21. Internacionalizam KPJ

 

 

BATALJON „HRISTO BOTEV“, U PRVOM PLANU KOMANDANT DIČO PETROV, S. FUŠTANI DECEMBRA 1943.

 

RUSKA CETA, KAJMAKČALAN 1943.

 

 

Komunistička partija Jugoslavije uporno je nastojala da se što više razvije i učvrsti bratstvo i jedinstvo između jugoslovenskih naroda u borbi protiv fašističkih okupatora. Ova linija dosledno je sprovođena i u Makedoniji. Na delu ona se odrazila u prikupljanju boraca svih narodnosti koje su živele u Makedoniji. U makedonskim jedinicama je pored Makedonaca bilo i Srba, Hrvata, Slovenaca, Crnogoraca, Turaka, Šiptara, Rusa, Italiana i drugih. Međutim, uvek kad god je za to bilo mogućnosti, formirane su i posebne nacionalne jedinice. TaKo, na primer, u zapadnoj Makedoniji, 3ajedno sa makedonskim i kosovskim jedinicama, dejstvovao je i kičevsko-šiptarski bataljon.

 

Partijska organizacija trudila se da se poveže i sa progresivnim ljudima koji su se sticajem okonlosti nalazili u okupatorskim jedinicama. I u ovom radu ona je zabeležila vidne uspehe.

 

Zahvaljujući vezama sa progresivnim Slovencima, Hrvatima, Italijanima i drugim, koji su se nalazili u italijanskim garnizonima u Gostivaru, Kičevu, Debru i Prespi, dobijena je izvesna količina oružja i druge vojničke opreme. Zatim, jedaa broj Slovenaca je napustio italijansku vojsku još pre njene kapitulacije, a za vreme kapitulacije ona prikuplja i preostale Slovence i Hrvate koji su se nalazili u italijanskim vojnim formacijama.

 

Od Slovenaca i Hrvata (Istrani) formirana je slovenačka četa, koja je bila u sastavu 1. makedonsko-kosovske udarne brigade. Hrabro se boreći, ona je dala velike žrtve. Od progresivnih Italijana, koji su se nalazili u italijanskoj fašističkoj vojci, formirana je četa „Garibaldi“.

 

Na planini Kožuv od prebeglih Rusa, nemačkih zarobljenika, formirana je ruska četa.

 

159

 

 

* * *

 

BUGARSKE JEDINICE POSLE ZAJEDNIČKIH BORBI U REJONU PRILEPA ODLAZE ZA BUGARSKU, PEHCEVO OKTOBRA 1944.

 

MITING U OSLOBOĐENOM PRILEPU. U PRVOM PLANU GENERAL PAVLE ILIC

I BUGARSKI PUKOVNIK MLADENOV, SEPTEMBRA 1944.

 

 

Komunistička partija Jugoslavije ulagala je velike napore da održava tesan kontakt sa oslobodilačkim pokretima i komunističkim partijama Albanije, Bugarske i Grčke, ostavljajući da se posle pobede nad fašizmom rešavaju pojedini problemi, kao što je bio, na primer, problem priznanja makedonske nacionalnosti. Nastojalo se da se razvijaju prijateljstvo, internacionalizam i jedinstvo u borbi protiv fašističkih okupatora. Internacionalistički duh KPJ nalagao je da se svakog momenta, kad god je to bilo moguće, organizuje i razvija saradnja pokreta otpora u borbi protiv fašizma.

 

U Makedoniji je tokom celog rata Bugarska radnička partija (k) imala svog delegata, bez obzira na razliku njenih od gledišta CK KPJ o raznim problemima razvoja ustanka u Makedoniji.

 

U granicama mogućnosti KPJ ukazivala je pomoć bugarskom pokretu otpora. Ona je prihvatala bugarske borce na slobodnim teritorij ama Jugoslavije, kao što je to bio slučaj na slobodnoj teritoriji Kumanova, Vranja, Crne Trave, i učestvovala u stvaranju bugarskih vojnih i partizanskih jedinica. Na primer, u Srbiji i Makedoniji formiran je trnski partizanski odred na čelu sa Slavčo Trnskim, zatim je od vojnika koji su dobrovoljno prilazili jedinicama NOV i POJ formiran bataljon „Hristo Botev“ na čelu sa komandantom Dičom Petrovim, na planini Kožuv 16. decembra 1943. godine formirane su 1. i 2. sofijska brigada, brigada „Georgi Dimitrov“, odred „Rakovski“ i druge jedinice. Svakako posebnu pažnju zaslužuje saradnja sa bugarskim glavnim štabom u toku 1944. godine (zimi i rano proleće) kada se on nalazio na teritoriji Jugoslavije.

 

Treba istaći saradnju i zajednička dejstva sa otečestveno-frontovskom armijom posle kapitulacije fašističke Bugarske.

 

160

 

 

* * *

 

SUSRET PREDSTAVNIKA NARODNO-OSLOBODILAČKIH POKRETA JUGOSLAVIJE, GRČKE I ALBANIJE, 1943.

 

GRČKI PARTIZANI NA KOŽUV PLANINI, 1944.

 

 

Saradnja sa Komunističkom partijom grčke i narodnooslobodilačkim pokretom ove zemlje bila je veoma razvijena. U zimu 1942—43. godine partizanski odredi Makedonije, koji su dejstvovali duž grčko-jugoslovenske granice, dobili su pomoć na teritoriji Egejske Makedonije. Ovo je produženo i tokom 1943—44. godine, kada su slobodne teritorije u Grčkoj (Egejska Makedonija) i slobodne teritorije u vardarskoj Makedoniji bile teritorijalno spojene (svaka sa svojim organima narodne vlasti) i predstavljale jedinstvenu slobodnu teritoriju, kao, na primer, u rejonu Prespe, Kajmakčalana i planine Kožuv. Teritorija Egejske Makedonije često je korišćena kao baza i za odmor jedinica i štabova NOV i POJ. Tako se, na primer, Glavni štab Makedonije, u decembru 1943. i u januaru 1944. godine zadržao na ovoj teritoriji. U selu Fuštani formirana je 2. makedonska udarna brigada. U istom selu održano je i partijsko savetovanje KPM, a održan je i I kongres Narodne omladine Makedonije.

 

Masovno i aktivno učešće makedonskog naroda iz Egejske Makedonije u borbama protiv fašističkih okupatora i kontakti između komunističkih partija Jugoslavije i Grčke doprineli su da u toku revolucije Makedonci u Egejskoj Makedoniji dobiju izvesna prava. Formiran je bio Antifašistički narodni front za Egejsku Makedoniju, a počelo je i organizovanje makedonskih partizanskih i vojnih jedinica u Egejskoj Makedoniji. U jesen 1944. godine formirana je i 1. makedonska egejska udarna brigada.

 

161

 

 

* * *

 

ŠTABOVI 1. MAKEDONSKE I 1. ALBANSKE BRIGADE, 1944.

 

1. MAKEDONSKA EGEJSKA BRIGADA, BITOLA 1944

 

 

Komunistička partija Jugoslavije već od prvih dana 1941. godine nesebično je pomagala borbu albanskog naroda protiv fašističkih okupatora. Saradnja je bila veoma raznovrsna, a posebno konkretna i efikasna pomoć ukazana je prilikom stvaranja Komunističke partije Albanije. U tu svrhu, CK KPJ poslao je u Albaniju partijske instruktore Blaža Jovanovića, Miladina Popovića, Dušana Mugošu i neke druge drugove.

 

Dolaskom delegata Vrhovnog štaba druga Svetozara Vukmanovića Tempa u Makedoniju, saradnja sa albanskim rukovodstvom i narodom bila je još više proširena.

 

U 1943. godini organizovane su zajedničke akcije albanskih i jugoslovenskih jedinica. Oktobra 1943. godine, u borbama kod Piškopeje, učestvuje i jugoslovenski šarplaninski partizanski odred, a u 1943—44. godini više puta vođene su zajedničke borbe protivu nemaca i balista u rejonu Debra.

 

162

 

 

KUZMAN JOSIFOVSKI — PITU

 

Mesta boravka i pokreta Inicijativnog odbora i Prezidijuma ASNOM-a od oktobra 1943. do oslobođenja Makedonije

 

 

Na prespanskom savetovanju 2. avgusta 1943. godine, pored drugih odluka, doneta je i odluka da se odpočne sa pripremama za sazivanje Prvog zasedanja ASNOM-a. Za realiziranje ove odluke CK KPM i Glavni štab Makedonije preduzimaju niz mera, kao što su izdavanje raznih proglasa od kojih posebno treba istaći Manifest Glavnog štaba Makedonije, zatim ujesen je formiran Inicijativni odbor za sazivanje Prvog zasedanja ASNOM-a i dr. U istom cilju, odmah posle prespanskog savetovanja, upućen je u Skopje Kuzman Josifovski — Pitu kao opunomoćenik CK KPM i Glavnog štaba, da u pozadini radi na pripremi za sazivanje ASNOM-a.

 

Kuzman Josifovski — Pitu u Skopju je, pored ovoga, razvio i veliku političku aktivnost na okupljanju progresivnih makedonaca. On je u Skopju rukovodio i celokupnom pratijskom aktivnošću. U svakom svom pismu iz Skopja Kuzman Josifovski je podvlačio potrebu da se što brže sazove prvo zasedanje ASNOM-a.

 

Obavljajući predano funkciju partijskog rukovodioca, uvek kada se radilo o izvršenju delikatnih partijskih, vojnih i političkih zadataka, Kuzman Josifovski je 25. februara 1944. godine položio svoj život u Skopju.

 

Po ubistvu Kuzmana Josifovskog izvršenje zadataka u Skopju preuzeo je Ljupčo Arsov.

 

163

 

 

 

    22. Prvo zasedanje ASNOM-a

 

 

MANASTIR „PROHOR PČINJSKI“ GDE JE 2. AVGUSTA 1944. ODRŽANO I ZASEDANJE ASNOM-a

 

 

Prvi organi narodne vlasti u Makedoniji, mada nedovoljno razvijeni, pojavljuju se već 1942. godine. Već 1943. godine njihov broj znatno je porastao. Istovremeno, rasle su i njihove funkcije. U ovoj godini, pored mnogobrojnih narodnooslobodilačkih odbora po selima i gradovima, postojali su i oblasni i sreski narodnooslobodilački odbori. U jesen 1943. formiran je bio inicijativni odbor za sazivanje I zasedanja ASNOM-a. Vojni i politički uspesi jedinice NOV i POJ i partijskih organizacija omogućavali su organima narodnooslobodilačke vlasti da se još više i šire razvijaju. U proleće 1944. godine proširuje se inicijativni odbor, koji počinje intenzivan rad na neposrednim pripremama za sazivanje I zasedanja ASNOM-a. Jednovremeno sa ovim, posebno u toku leta 1944. godine, širom cele Makedonije održavaju se gradske, seoske i okružne konferencije, na kojima se sprovode izbori za narodnooslobodilačke odbore i biraju delegati za I zasedanje ASNOM-a.

 

U periodu kada se održavalo I zasedanje ASNOM-a, u Makedoniji su postojali izborni organi narodnooslobodilačke vlasti za sve gradove, srezove i oblasti i za veliki broj sela. Računa se da je u vremenu održavanja I zasedanja ASNOM-a bilo više od 500 narodnooslobodilačkih odbora.

 

U manastiru Prohor Pčinjski, u blizini reke Pčinje, tamo gde se planine Kozjak i Ruen najviše približavaju jedna drugoj, na istorijskom, nacionalnom prazniku Ilindanu, 2. avgusta 1944. godine, održano je I zasedanje Antifašističkog sobranja narodnog oslobođenja Makedonije (ASNOM).

 

164

 

 

 

DENES NAD MAKEDONIJA SE RAĐA

 

Denes nad Makedonija se rađa

Novo sonce na slobodata,

Makedoncite se borat

Za svoite pravdini!

 

Od grob stanaa slavnite dzidari

Na Kruševskata republika:

Goge Delcev, Pitu Guli

Dame Gruev, Sandanski.

 

Ne tazi, Makedonijo, majko mila

Kreni glava gordo, visoko,

Staro, mlado, maško i žensko

Na noze se krenalo!

 

Gorite makedonski šumno peat

Bojni pesni, novi vesnici:

„Makedonija slobodna,

Slobodna ce živej“.

 

---

 

 

DELEGATI NA PUTU KA MANASTIRU „PROHOR PCINJSKI“, 1944.

 

Pregled delegata za I, zasedanje ASNOM-a

 

 

Za I zasedanje ASNOM-a bilo je izabrano 116 delegata iz svih krajeva Makedonije. Pored ovih delegata, zasedanju su prisustvovali delegat Vrhovnog štaba i CK KPJ drug Svetozar Vukmanović Tempo i delegacija Glavnog štaba Srbije. Zasedanju su, takođe, prisustvovali i delegati političkih i masovnih organizacija Makedonije. Neposredan rad I zasedanja ASNOM-a pratio je svojim prisustvom i veliki broj seljaka i građana iz rejona kozjačkog masiva.

 

Zasedanju ASNOM-a prisustvovali su i šefovi engleske i američke vojne misije, akreditovani kod Glavnog štaba Makedonije.

 

165

 

 

ENGLESKA VOJNA MISIJA NA I. ZASEDANJU ASNOM-a, „PROHOR PČINJSKI“ 2. VIII. 1944.

 

U OČEKIVANJU ISTORIJSKIH REŠENJA I. ZASEDANJA ASNOM-a, „PROHOR PCINJSKI“, 2. VIII. 1944.

 

 

Rad I zasedanja ASNOM-a pozdravili su u ime Vrhovnog štaba delegat Svetozar Vukmanović Tempo, delegacija Glavnog štaba Srbije, predstavnici NOV i POJ, predstavnici Antifašističkog fronta, omladine i drugih političkih i masovnih organizacija.

 

Pored ovoga, zasedanje je primilo veći broj telegrama: od vrhovnog komandanta NOV i POJ druga Josipa Broza Tita, od predsednika prezidij uma AVNOJ-a dr. Ivana Ribara, od predsednika ZAVNOH-a, od predsedništva slovenačkog NO fronta, od predsednika crnogorske Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja, kao i mnogo drugih telegrama.

 

U svome radiogramu drug Tito, pored ostalog, kaže:

 

„Toplo pozdravljam zasedanje ASNOM-a. Preko vas, slobodnih izaslanika makedonskog naroda, pozdravljam čitav makedonski narod, koji se rame uz rame sa ostalim narodima Jugoslavije digao sa oružjem u ruci protiv okupatora i njegovih pomagača za svoju slobodu i za slobodu sviju naroda Jugoslavije. Činjenica da se, posle dugih vekova robovanja makedonskog naroda, prvi put održava zasedanje slobodnog makedonskog sobranja, na kome će svi izasla nici makedonskog naroda slobodno odlučiti o sudbini svoga naroda, istorijski je događaj ne samo makedonskog naroda, nego i za sve narode Jugosavije. Svojom sopstvenom herojskom borbom i uz bratsku borbenu pomoć svih naroda Jugoslavije, makedonski narod postavlja nerazrušive temelje svoje slobode i ravnopravnosti.

 

Zivela slobodna i ravnopravna Makedonija u demokratskoj i federativnoj Jugoslaviji!

 

Predsednik Nacionalnog komiteta,

Maršal Tito

 

 

Zasedanje sobranja, koje je svečano počelo rad u 17,15 časova, 2. avgusta 1944. godine razmatralo je i usvojilo:

 

— izveštaj inicijativnog odbora;

— referat inicijativnog odbora o razvitku narodno-osobodilačke borbe makedonskog naroda i

— referat o razvoju i organizaciji narodne vlasti.

 

Na zasedanju su usvojeni i predloži većeg broja odluka i rešenja.

 

166

 

 

POSLE DONOŠENJA ISTORISKIH REŠENJA, „PROHOR PČINJSKI“, 2. VIII. 1944.

 

Širom zemlje narod pozdravlja I. zasedanje ASNOM-a. 1944.

 

 

Na I zasedanju ASNOM-a donete su veoma značajne i sudbonosne odluke za makedonski narod, među koje se, kao najvažnije, ubrajaju:

 

1) Odluka kojom se konstituiše ASNOM u vrhovno zakonodavno i izvršno telo Makedonije i makedonske države, kao ravnopravne federativne jedinice u demokratskoj federativnoj Jugoslaviji;

 

2) Rešenje kojim se priznaju i odobravaju svi akti i zaduženja Glavnog štaba Makedonije i Inicijativnog odbora u periodu do I zasedanja ASNOM-a;

 

3) Rešenje kojim se odaje zahvalnost Narodno-oslobodilačkoj vojsci i partizanskim odredima Makedonije;

 

4) Deklaracija ASNOM-a o osnovnim pravima građana u demokratskoj Makedoniji;

 

5) Rešenje o uvođenju makedonskog jezika kao zvaničnog jezika u demokratskoj Makedoniji, kao i neka druga rešenja.

 

 

Doneta rešenja i odluke na I zasedanju ASNOM-a makedonski narod prihvatio je sa velikim oduševljenjem i radošću, jer su se njima ispunjavale njegove vekovne težnje i želje.

 

Sva rešenja I zasedanja ASNOM-a snažno su odjeknula u ćelom svetu, objavljujući rađanje makedonske države u okviru demokratske i federativne Jugoslavije — bratske zajednice jugoslovenskih naroda.

 

Na I zasedanju ASNOM-a, u cilju obavljanja funkcija između dva zasedanja ASNOM-a, bio je izbran prezidijum u sledećem sastavu: Metodi Andonov (predsednik), Ljupčo Arsov (sekretar), Mihailo Apostolski, Vera Aceva, Kemal Agoli, Panko Brašnarev (potpredsednik), Strahil Gigov, Genadije Leškov, Jordan Jorgov, Venko Markvoski, dr. Vladimir Poležinovski (sekretar), Lazar Sokolovski, Aleksandar Petrovski, Kiril Petrušev, Epaminonda Popandonov, Cvetko Uzunovski, Liljana Calovska, Mladen Celopečki, Emanuil Čučkov (potpredsednik), Bogaja Fotev, Kamber Hasan.

 

Pored prezidijuma izabrano je i nekoliko pomoćnih organa, komisija i odeljenja.

 

167

 

 

ZAŠTITA I. ZASEDANJA ASNOM-a, STARAC KULA 2. VIII. 1944.

 

Obezbeđenje zasedanja ASNOM-a

 

Da bi se osigurao miran rad I zasedanja ASNOM-a, Glavni štab Makedonije preduzeo je niz vojnih mera. U ovom cilju, u rejonu manastira Prohor Pčinjski, koncentrisan je dovoljan broj jedinica, čiji je raspored iznet na karti.

 

Rad I zasedanja obezbeđivale su u prvom redu komande vranjskog i kumanovskog područja sa svojim komandama mesta i jedinica u njihovom sastavu, kao i seoske, partizanske straže, kojih je bilo u svim selima na slobodnoj teritoriji. Zatim, neposredno obezbeđenje vršila su i tri partizanska odreda (vranjski, bosiljgradski i kumanovski). Pored ovih jedinica, u neposrednoj blizini manastira Prohor Pčinjski, Glavni štab je držao u rezervi 3. i 4. makedonsku udarnu brigadu.

 

168

 

 

POZIV ASNOM-a (FAKSIMIL)

 

 

Na I zasedanju ASNOM-a, pored rešenja i odluka, doneta je i proklamacija u kojoj, između ostalog, stoji:

 

„Iz naših borbi i prolivene krvi najboljih makedonskih sinova izašlo je danas prvo narodno sobranje. Ovaj simbol istinske slobode i izraz istinskog suvereniteta proklamira pred celim svetom punu nacionalnu slobodu makedonskoj državi. Vekovni ideal makedonskog naroda je ispunjen“.

 

 

Po održavanju I zaseđanja ASNOM-a, CK KPM održao je sastanak na kome je razmatrao mere koje treba da se preduzmu u cilju sprovođenja odluka ASNOM-a radi dalje izgradnje narodnooslobodilačke vlasti. Sa ovog sastanka, 4. avgusta 1944. godine, CK KPM izdao je proglas u kome, između ostalog, stoji:

 

„Komunistička partija Makedonije koja je, u sastavu junačke Komunističke partije Jugoslavije na čelu sa drugom Titom, još od prvih dana organizator i rukovodilac borbi koje je naš narod poveo protiv velikobugarskih okupatora i njegovih berlinskih gospodara ... Ulažući sa svoje strane sve snage, dajući skupe žrtve u toij borbi, Komunistička partija Makedonije ispunila je svoju dužnost prema makedonskom narodu“.

 

169

 

 

 

Faksimili odluka i resenja 1. zasedanja ASNOM-a

 

 

 

170

 

 

POZDRAVNO PISMO TITA PRVOM ZASEDANJU ASNOM-a

 

POZDRAVNO PISMO D-r IVANA RIBARA PRVOM ZASEDANJU ASNOM-a

 

 

REŠENIJE ASNOM-a O PRIZNANJU I ZAHVALNOSTI NARODNOOSLOBODILACKOJ VOJSCI

 

171

 

 

    23. Kapitulacija fašističke Bugarske

 

 

ULTIMATUM BUGARSKIM FAŠISTIČKIM JEDINICAMA U MAKEDONIJI I JUŠNOJ SRBIJI ZA KAPITULACIJU (FAKSIMIL), SEPTEMBRA 1944.

 

 

Opšta vojnopolitička situacija na istočnom frontu, napredovanje Crvene armije, kao i uspeh narodno oslobodilačke borbe u Jugoslaviji — sve to prinudilo je režim fašističke Bugarske da kapitulira 9. septembra 1944. godine. U Bugarskoj je vlast došla u ruke Otečestvenog fronta i Bugarske radničke partije (k).

 

Nova bugarska vlada izdala je proglas i naredbu da se bugarske okupatorske jedinice pripoje jedinicama NOV i POJ. U ovom smislu, od strane Glavnog štaba Makedonije poslata su pisma i upućeni su kuriri skoro u sve bugarske garnizone. U pismima i preko kurira oficira (rukovodilaca) objašnjena je bila situacija koja je nastupila prodorom Crvene armije preko Rumunije. Od komandanata je traženo:

 

— da sa jedinicama stupe u borbu protivNemaca,

— ili da polože oružje i celokupnu ratnu opremu jedinicama NOV i POJ.

 

Muđutim, većina bugarskih fašističkih komandanata, odanih nemačkim gospodarima, izdajničkom aktivnošću dovela je svoje jedinice u takvu situaciju da su ih male nemačke formacije razoružale bez borbe. Tako su nemački fašisti uspeli da razoružaju dva puka 15. divizije i veći deo 14. divizije 5. bugarske fašističke armije i da preotmu skoro svu tešku ratnu opremu. Jedan deo bugarskih fašističkih okupatorskih jedinica razoružan je od strane jedinica NOV i POJ. Dok su bugarski fašistički komandanti predavali svoje jedinice Nemcima, koji su ih razoružavali bez ikakvog otpora, protiv jedinica NOV i POJ oni su vodili žestoke borbe do poslednjeg momenta i jedino su borbom bili prinuđeni na kapitulaciju, kao što je bio slučaj, na primer, sa garnizonima u Krnjevu, Brodu, Kratovu, Stracinu i nekim drugim.

 

Bilo je i takvih fašističkih komandanata koi i su hteli pregovorima sa štabovima jedinica NOV i POJ da se izvuku iz borbe protiv Nemaca, ali da stignu sa naoružanim jedinicama u Bugarsku, u nameri, kako su sami izjavljivali, da spreče dolazak Otečestvenog fronta na vlast, y (na primer, dva komandanta iz sastava 14. i 29. fašističke bugarske divizije).

 

Jedinice NOV i POJ u Makedoniji razoružale su 29. i deo 14. bugarske fašističke divizije i skoro sve graniene i konjičke jedinice.

 

172

 

 

ČLANOVI ŠTABA 2. OPERATIVNE ZONE SA BUGARSKIM OFICIRIMA KOJI SU POSLE KAPITULACIJE 5. BUGARSKE ARMIJE PRISTUPILI NOB

 

RAZORUŽANJE JEDINICA 5. BUGARSKE FAŠISTIČKE ARMIJE

 

 

Sedamnaesta bugarska fašistička divizija uspela je da se iz istočne Makedonije povuče na teritoriju Bugarske u celini i sa punim svojim naoružanjem.

 

Veoma je mali broj bugarskih okupatorskih jedinica, koje su prihvatile pozive za borbu protiv Nemaca. Jedino prilepski garnizon u sastavu jednog (petnaestog) artiljerijskog puka i delovi 45. bugarskog okupatorskog puka, služe kao svetao primer bugarskog naroda. Ove jedinice, pod komandom pukovnika Mladenova, prihvatajući pozive Glavnog štaba Makedonije, priključile su se jedinicama 41. narodnooslobodilačke divizije u momentu kada su se Nemci spremali da ih razoružaju. One su, zajedno sa jedinicama NOV i POJ. više dana vodile odbrambene borbe u Prilepu i oko njega. Kada su Nemci ovladali gradom, ove su jedinice izvučene iz borbe i upućene u Bugarsku.

 

173

 

 

 

    24. Formiranje divizija i korpusa

 

 

12. BRIGADA, JESEN 1944.

 

12. BRIGADA, MITRAŠINCI. JESEN 1944.

 

 

U borbama protiv bugarskih i nemačkih fašističkih okupatorskih snaga u avgustu, septembru i oktobru mesecu 1944. godine postignuti su veliki uspesi, koji su omogućili da se u ovom periodu produži sa formiranjem novih brigada i divizija.

 

U rejonu Velesa, Skopja i Kumanova, pored dotadašnjih, blie su formirane 8. (veleška), 12, 16. i 18. brigada, u istočnoj Makedoniji 13, 14, 19, 20. i 21. brigada, a u zapadnoj Makedoniji 15. brigada.

 

174

 

 

FORMIRANJE 15.BRIGADE, POREČ lü. IX. 1944.

 

 

Do oktobra 1944. godine na teritoriji Makedonije dejstvovala je dvadeset i jedna makedonska brigada, zatim 1. kosovska, 4. šiptarska (iz sastava šiptarske nacionalne manjine u zapadnoj Makedoniji) i 1. egejska brigada, konjička brigada i druge jedinice.

 

Glavni štab Makedonije nastojao je da se stvori armija sastavljena iz svih rodova i službi. Vojni materijal, zapljenjen u borbama protiv bugarskih i nemačkih fašističkih jedinica, oktobra meseca 1944. godine, iskorišćen je za formiranje i automobilske brigade. Pri kraju septembra i oktobra formirane su i artiljerijske brigade: 50. divizije (26. septembra 1944. godine) i po jedna artiljerijska brigada u sastavu 42, 51. i kumanovske divizije (u oktobru 1944. godine).

 

U novembru 1944. godine formirane su i tri inžinjerske brigade koje su bile angažovane za izgradnju novih i popravku porušenih puteva.

 

U periodu avgust—novembar 1944. godine formirane su čete i bataljoni za vezu, kao i niz drugih pomoćnih službi u sastavu divizija, korpusa i Glanvog štaba.

 

U oktobru 1944. godine, Centralni komitet Bugarske radničke partije (k) formirao je u Sofiji brigadu „Goce Delčev“. U njen su sastav uključeni Makedonci nasilno mobilisani u bugarsku fašističku armiju i dobrovoljci iz makedonske emigracije. Ova brigada je po dolasku u Makedoniju, s obzirom na to da borci i starešine nisu imali borbenog iskustva, rasformirana posle prvih sudara u rejonu Berova. Borci brigade „Goce Delčev“ su priključeni drugim jedinicama odnosno brigadama: 4, 13, 14, 19, 20. i 21. makedonskoj udarnoj brigadi. Ime „Goce Delčev“ dato je 19. makedonskoj udarnoj brigadi, koja je ušla u sastav 50. narodnooslobodilačke divizije.

 

Direktivom broj 1 Glavni štab Makedonije je u julu 1944. godine, pored formiranja novih brigada, regulisao i način formiranja većih operativnih jedinica — divizija. Tako je, na primer, u avgustu 1944. godine, formirana 41. narodnooslobodilačka divizija.

 

U septembru i oktobru 1944. godine formirane su: 42, 49, 50. i 51. (strumička) i kumanovska NO divizija. Osim divizija formirano je operativno rukovodstvo u

 

175

 

 

FORMIRANJE 50. DIVIZIJE, MITRAŠINCI, SEPTEMBAR 1944.

 

FORMIRANJE 51. DIVIZIJE, ŠIROK DOL (BEROVSKO), OKTOBAR 1944.

 

FORMIRANJE 41. DIVIZIJE, ŠEŠKOVO, AVGUST 1944.

 

 

rangu štaba divizije, pod čiju su komandu bile: 8. preševska i 12. i 13. bujanovačka brigada. Posle formiranja divizija, formirani su 15. i 16. i bregalničko-strumički NO korpus.

 

Korpusi i divizije objedinjavajući dejtsvo brigada odigrali su pozitivnu ulogu u operacijama za konačno oslobođenje Makedonije. Oni su uspeli ne samo da budu mobilizatorska snaga za sakupljanje novih boraca, već i glavni faktor u formiranju novih jedinica.

 

176

 

 

 

    25. Brigadni listovi i časopisi

 

 

FAKSIMILI BRIGADNIH LISTOVA I ČASOPISA

 

 

Informativna služba u partizanskim odredima i vojnim jedinicama, posebno u bataljonima i brigadama, bila je veoma razvijena. U svakodnevnim razgovorima i na raznim političkim predavanjima borci su informisani o političkim događajima u svetu, o situaciji na frontovima, o događajima u jedinici i na terenu gde su one dejstvovale.

 

Međutim, pored usmenih informacija, skoro sve jedinice su imale razvijenu mrežu pismenog informisanja. Često, a neke jedinice svakodnevno, izdavani su bilteni u kojima su objavljivane najznačajnije vesti radio-stanice: „Slobodna Jugoslavija“, Moskve, Londona, „Hristo Botev“ i drugih.

 

U jedinicama je bilo razvijeno i izdavanje brigadnih novina, kao i džepnih novina, koje su izdavali bataljoni i čete. I divizije i korpusi izdavale su svoje novine.

 

Brigadne i džepne novine bile su posebno interesantne. U njima su objavljivani svi događaji iz života jedinica, a mogli su se naći i sastavi umetničke vrednosti, kao i neke vinjete ili skice budućih književnika i umetnika.

 

Posle razbijanja prolećne neprijateljske ofanzive u Makedoniji i južnoj Srbiji, glavni gospodari situacije postale su jedinice NOV i POJ. One su stvorile veliku slobodnu teritoriju, kako se to vidi i na karti. Okupator je držao samo veće gradove. On je, ulažući velike napore, nastojao da samo povremeno ovlada glavnim putevima koji su mu služili za redovan saobraćaj i snabdevanje jedinica, kao i za povlačenje koje mu je predstojalo.

 

U toku leta 1944. godine, u periodu održavanja I zasedanja ASNOM-a, radi lakšeg rukovođenja oružanim borbama i ubrzanog formiranja novih jedinica, teritorija

 

177

 

 

OFICIRSKI KURS, S. LISICE, SEPTEMBAR 1944.

 

S. G. VRANOVCI, DŽAMIJA U KOJOJ SU ODRŽAVANE KULTURNOPROSVETNE PRIREDBE, 1944.

 

ZGRADA U KOJOJ JE BIO SMESTEN CK KPM, S. GORNO VRANOVCI, SEPTEMBAR—NOVEMBAR 1944.

 

 

Makedonije bila je podeljena na četiri operativne zone, čiji su štabovi imali zadatak da, formirajući divizije, prerastu u štabove korpusa.

 

Vojno teritorijalna služba bila je potpuno organizovana. Komande područja i komande mesta postojale su skoro u svakom gradu. One su bile smeštene u blizini gradova za koje su bile formirane i sa svojim jedinicama (bataljonima i četama) bile su u neprekidnom borbenom dejstvu, preduzimajući mnoge akcije duž komunikacija, na manjim objektima i si. Tako je u ovom periodu dejstvo vaio osam komandi područja (za Kumanovo, Štip, Strumicu, Skopje, Veles, Prilep, Bitolj i Kičevo, dok je za Tetovo bila u formiranju) sa preko 34 komandnih mesta. Ovako organizovana vojnoteritorijalna mreža u potpunosti je omogućavala prihvatanje velikog broja novih boraca, od kojih su oformljene nove brigade i divizije.

 

Glavni štab Makedonije i CK KPM često su menjali mesta boravka, već prema tome kakve su bile potrebe u rukovođenju jedinicama. Vrlo često su oni bili zajedno sa jedinicama i u najtežim situacijama i tada neposredno rukovodili borbenim akcijama i neposredno rešavali složenije političke probleme.

 

Posle I zasedanja ASNOM-a, Prezidijum, Glavni štab i CK KPM boravili su izvesno vreme u manastiru Prohor Pčinjski, zatim su menjali mesta i zadržavali se u selu Ravno, u Đuriškom manastiru na Ovčem polju, u selu Vranovci (okolina Velesa), u Prilepu, da bi po oslobođenju Makedonije prešli u Skoplje.

 

Prezidijum ASNOM-a sa svojim organima razvio jeveliku aktivnost, organizovao narodnu vlast, izdavao razne zakonske propise, izrađivao programe i si.

 

U selu Vranovci postavljene su osnove i mnogobrojnim kulturnim ustanovama. U džamiji i u osnovnoj školi u Vranovcima radilo je prvo jezgro današnjeg narodnog pozorišta u Skopju, kao i niz drugih organizacija i ustanova.

 

Da bi se potpuno realizovala odluka ASNOM-a da se makedonski jezik uvede kao službeni, u selu Vranovci užurbano se radilo na stvaranju prve makedonske azbuke, koja je zvanično usvojena rešenjem makedonske vlade od 3. maja 1945. godine.

 

Glavni štab Makedonije organizovao je u selu Vranovci vojne kurseve za komandni sastav, a u selu Lisiče artiljerijsku školu za obuku starešinskog kadra i boraca artiljerista. Artiljerijska škola je prilikom oslobođenja Velesa i Skoplja dejstvovala kao artiljerijska brigada u sastavu 42. divizije.

 

Na dan 29. oktobra 1944. godine u selu Vranovci počeo je da izlazi dnevni list „Nova Makedonija“, organ Narodnooslobodilačkog fronta Makedonije. To je bio prvidnevni list makedonskog naroda, kome je bila namenjena velika uloga u političkom informisanju makedonskog naroda. Nešto kasnije, u istoj štampariji „Goce Delčev“ je štampan i list„Mlad borac“, koji je izlazio na šapilografu od proleća 1944. godine. Ovde su štampani i razni oglasi,kao i niz značajnih dokumenata.

 

U Vranovcima su produžili redovno izlaženje „Naša hronika“, „Mlad borac“ i drugi listovi.

 

178

 

 

FAKSIMIL 1. BROJA „NOVE MAKEDONIJE“ I DRUGIH LISTOVA

 

KUĆA U KOJOJ JE BORAVIO GLAVNI ŠTAB NOV I POJ MAKEDONIJE, S. G. VRANOVCI, SEPTEMBAR—NOVEMBAR 1944.

ŠTAMPARIJA „GOCE DELČEV“, S. G. VRANOVCI, JESEN 1944.

 

ZGRADA U KOJOJ JE BIO SMESTEN PREZIDIJUM ASNOM-a, S. G. VRANOVCI, SEPTEMBAR—NOVEMBAR 1944.

 

179

 

 

 

    26. Narodno - oslobodilački front

 

 

FAKSIMIL DOKUMENATA ZA RAD ODBORA NOF, AF2 I NOO U ŠTIPSKOM KRAJU, 1944. GODINE

 

 

Pre početka drugog svetskog rata CK KPJ nastojao je da ujedini sve progresivne snage u jedinstveni narodni front za borbu protiv fašizma i reakcije. To' je naročito istaknuto na V zemaljskoj konferenciji.

 

Dosledna u svojoj težnji, KPJ je tokom rata pristupila okupljanju svih progresivnih ljudi i stvaranju narodnooslobodilačkog fronta za borbu protiv okupatora i domaćih izdajnika. Narodnooslobodilački front (NOF) okupio je u toku rata sve rodoljubive i demokratske snage, bez obzira na narodnost i versku pripadnost.

 

Na bazi ove politike KPJ i u Makedoniji se, tokom oružanih borbi, u NOF ujedinjuju sve progresivne snage svih nardnosti koje su živele u Makedoniji.

 

Narodnooslobodilački front u Makedoniji dobij a organizacione forme sredinom 1944. godine, u periodu priprema za I zasedanje ASNOM-a. Tada je formiran inicijativni odbor NOF-a, a tokom leta formirane su seoske, opštinski, sreski i oblasni odbori NOF.

 

Inicijativni odbor je odmah po oslobođenju Makedonije 26 novembra 1944. godine, održao konferenciju na kojoj su, pored izbora Glavnog odbora i predsednika, utvrđeni naredni zadaci ove organizacije. Među njima posebno treba istaći rad na daljoj izgradnji i učvršćenju jedinstva makedonskog naroda sa drugim jugoslovenskim narodima, zatim rad na mobilizaciji masa za dalju borbu protiv nemačkih fašista do konačnog oslobođenja Jugoslavije.

 

180

 

 

 

    27. Antifašistički front žena

 

 

FAKSIMIL PISMA M. HADZlVASILEVA UPUĆENO V. NACEVOJ ZA RAD ŽENSKE OMLADINE, 9. JUL 1944. GODINE

 

 

Žene u Jugoslaviji i pre početka drugog svetskog rata bile su veoma aktivne u borbi protiv fašističke opasnosti. Tokom narodnooslobodilačke borbe politička aktivnost žena postala je još masovnija. Pod rukovodstvom KPJ, žene se od prvih dana okupacije uključuju u narođnooslobodilačku borbu. Postepeno se formiraju posebni odbori žena — antifašistkinja. Rad ovih odbora se tokom rata sve više razvijao, tako da su oni postali važan faktor političkog rada među masama, a posebno među ženama.

 

Ovi odbori žena — antifašistkinja tokom narodnooslobodilačke borbe postepeno se povezuju. Već 6. XII. 1942. godine održava se u Bosanskom Petrovcu I konferencija AFŽ-a, na kojoj se rešavaju i usvajaju organizacione forme, tako da AFŽ postaje jedinstvena organizacija.

 

I u Makedoniji su, do održavanja I konferencije u Bosanskom Petrovcu, skoro u svim selima i gradovima postojale organizacije žena — antifašistkinja. One su igrale veliku ulogu u mobilizaciji boraca za partizanske odrede i vojne jedinice. Posle održane konferencije, organizacije AFŽ-a su se još masovnije uključile u pozadinsku rad, ali isto tako one su bile dostojno zastupljene i u partizanskim i vojnim jedinicama.

 

Prva konferencija AFŽ-a u Makedoniji održana je 15. decembra 1944. godine na kojoj je izabran Glavni odbor i razmatrani naredni zadaci. Među najvažnije zadatke treba spomenuti rad na mobilizaciji masa za borbu protiv nemačkih fašista do konačnog oslobođenja Jugoslavije, zatim angažovanje žena u pripremanju 15. korpusa za sremski front i rad na izgradnji narodne vlasti.

 

181

 

 

BEOGRAD JE SLOBODAN 20. X. 1944.

 

182

 

 

PROGLAS PREZIDIJUMA ASNOM-a I GL. ŠTABA MAKEDONIJE POVODOM OSLOBOĐENJA BEOGRADA (FAKSIMIL)

 

CRVENOARMEJCI U OSLOBOĐENJU BEOGRADA

 

 

Nemački fašistički okupatori svuda su bili u defanzivi. Pod snažnim udarcima Crvene armije, anglo-američkih armija i jedinica NOV i POJ, nemački fašisti u teškim borbama napuštali su jedan po jedan položaj na svim frontovima. Pod smelim jurišima jugoslovenske 1. armije, pod komandom generala Peka Dapčevića, kao i jurišima 4. mehanizovanog korpusa Crvene armije, pod komandom generala Ždanova, posle sedmodnevnih žestokih borbi bio je, 20. oktobra 1944. godine, oslobođen glavni grad revolucionarnih i nepokorenih jugoslovenskih naroda — Beograd.

 

Svuda širom Jugoslavije slavila se ova velika pobeda jugoslovenskih naroda. Svim jedinicama NOV i POJ ot Makedoniji, svim selima i gradovima Makedonije, ražaslat je poseban proglas prezidijuma ASNOM-a i Glavnog štaba Makedonije o oslobođenju Beograda.

 

183

 

 

 

    28. Završne operacije za oslobođenje Makedonije

 

 

POBEDONOSNI MARŠ JEDINICA NOV I POJ, JESEN 1944.

 

184

 

 

SO VEKOVI, OKOVANA VO PRANGI

 

So vekovi okovana vo prangi

Pod ropstvo pišti Makedonija.

Pojke ne trpime b'esčesni lagi

Vo boj posleden borci vlegoja.

 

Refren:

Vo borba, vo borba, vo borba

Makedonski narode!

Za sveta narodna sloboda,

So pesni i radost se mre.

 

Izlegovme nij smeli partizani

Nad nas na goge znameto se vej.

Po gori, polja i na site strani

Fašiska krv na sekade se lej.

 

Refren:

Vo borba...

 

Partizanska pesma

 

---

 

 

ŠTAB JEDNE NEMAČKE JEDINICE PREGOVARA SA ŠTABOM 15. KORPUSA O USLOVIMA SVOJE KAPITULACIJE, S. ĐAVATO (BITOLSKO), OKTOBAR 1944

 

SAVEZNIČKI AVION, S. ZRZE (PRILEPSKO), OKTOBAR 1944.

 

 

Posle kapitulacije bugarske fašističke armije, trenutno su za nemačku Vrhovnu komandu Makedonija i deo Srbije postale prazan prostor. Da bi obezbedila svoju neposrednu pozadinu i komunikacije, nemačka armijska grupa „E“ poslala je 11. vazduhoplovnu i 22. grenadirsku diviziju, kao i neke manje jedinice, da zauzmu glavna mesta i važnije položaje u Makedoniji, sa ciljem da se obezbedi povlačenje te armije iz Grčke i Albanije.

 

Uporedo sa ovim počelo je i usiljeno povlačenje nemačke armijske grupe „E“, koja je brojala oko 400.000 vojnika. Ona se povlačila dolinom Vardara; preko Bitola i Prilepa, Doj rana, Strumice i Štipa, izlazeći ponovo na komunikacije u dolini Vardara.

 

Da bi se otežalo izvlačenje ove nemačke armijske grupe iz Grčke i Albanije, jedinice NOV i POJ širom Makedonije vodile su veoma teške i dugotrajne borbe.

 

U cilju otežavanja života; pokreta i dejstva okupatorskih jedinica, od prvih dana oružanog ustanka jedinice NOV i POJ u Makedoniji (kao i drugim krajevima Jugoslavije) stalno su napadale važnije objekte na komunikacijama. U prvim godinama ustanka, ove su akcije bile rede i manjeg obima. Međutim, kasnije, a naročito 1943. i 1944. godine, preduzimaju se opsežnije akcije, koje su jednovremeno obuhvatale više objekata na jednoj ili više komunikacija.

 

Počev od avgusta 1944. godine pa do oslobođenja Makedonije, napadi na komunikacije su pojačavani. Sredinom juna je od strane 3. brigade i drugih jedinica izvršeno je više napada na važne objekte na komunikaciji Kumanovo — Kriva Reka — Custendil, zatim na pruzi Kumanovo — Vranje — Leskovac u vremenu od 3—15 avgusta. Više napada na osetljive objekte u Prespi i rejonu Bitola izvršila je 7. brigada, a nešto kasnije, krajem avgusta, obnovljeni su i napadi na delu pruge Kumanovo — Ristovac, kojom prilikom je pruga Kumanovo — Leskovac bila onesposobljena. Ovakve akcije vođene su i u dolini Vardara, kao i u istočnoj Makedoniji.

 

Posebno treba istaći operacije proitv komunikacija u Makedoniji i južnoj Srbiji izvršene od 1—7. septembra 1944. godine. U ovim operacijama učestvovale su sve jedinice kojima je raspolagao Glavni štab Makedonije. U sadejstvu sa savezničkim vazduhoplovstvom, operacije su vođene na komunikacijama: Skopje—Veles, Skopje— Kičevo i Veles — Prilep. One su dale očekivane rezultate. U borbama su uzeli učešća 41. divizija i osam samostalnih brigada. Akcijama su bile obuhvaćene i druge važnije komunikacije u Makedoniji i južnoj Srbiji.

 

Saveznička komanda zahvalila se na postignutom uspehu. Napadi na ove komunikacije, koje su se nalazile u neposrednoj pozadini nemačke armijske grupe „E“, koja je u to vreme još uvek bila raspoređena na ostrvima i obalama Grčke, u velikoj meri remetili su planove fašističkih snaga.

 

Dejstva duž komunikacija produžila su se i u septembru i oktobru 1944. godine.

 

185

 

 

 

PORUŠENE KOMUNIKACIJE: MOST NA VARDARU KOD ĐEVĐELIJE, MOST KOD VELESA I MOST NA CRNOJ RECI, 1944.

 

 

Borbe i akcije duž komunikacija, vođene u periodu nemačkog povlačenja iz Grčke i Albanije, kao uvodna faza u borbe za konačno oslobođenje Makedonije, bile su od velikog značaja. Jedinice NOV i POJ su sa slobodnih teritorija svakodnevno napadale nemačke kolone, koje su se povlačile kroz Makedoniju i onesposobljavale objekte na komunikacijama.

 

Međutim, treba istaći da su i nemačke jedinice iz sastava armijske grupe „E“ uništavale pri povlačenju sve važnije objekte, uključujući i one koje su i same privremeno osposobljavale posle rušenja od strane jedinica NOV i POJ. Tako, u ovom periodu jedinice NOV i POJ i nemačka fašistička vojska u Makedoniji razrušili su i onesposobili 168 većih mostova, u ukupnoj dužini od 4132 metra. Na železničkoj pruzi u dužini od 500 km bilo je razrušeno 97% svih mostova i 90% svih železničkih stanica, a uništeno 100% lokomotiva, kao i sve železničke šine i pragovi.

 

Na karti su označeni rejoni komunikacija duž kojih su vođene borbe sa nemačkim kolonama pri njihovom povlačenju kroz Makedoniju.

 

* * *

 

Sredinom oktobra 1944. godine položaj nemačke armijske grupe „E“, koja se ubrzano povlačila iz Grčke, bio je takav da se može govoriti o početku operacija za konačno oslobođenje Makedonije.

 

Jedinice NOV i POJ u Makedoniji bile su organizaciono učvršćene. One su bile sposobne da se obračunaju sa XI i XXII nemačkom divizijom koje su držale važnije položaje i neka mesta u Makedoniji, kao i sa drugim nemačkim jedinicama koje su se povlačile, kao što je bio slučaj sa 41. tvrđavskom divizijom, 104. grenadirskom divizijom i nekim drugim manjim grupama.

 

U Glavnom štabu Makedonije bio je razrađen konkretan plan za konačno oslobođenje Makedonije. Ovaj plan ukratko je bio iznet u izveštaju O. br. 32 od 31. oktobra 1944. godine, koji je poslat Vrhovnom komandantu. U ovom izveštaju, između ostalog, piše:

 

„Sada su otpočele operacije većih razmera. Plan za te operacije je sledeći:

 

186

 

 

Borbe duž komunikacije

 

187

 

 

MOST NA R. VARDAR KOD UDOVA 1944.

 

MOST NA R. VARDAR KOD SELA GRADEC 1944.

 

 

Jedinice bregalničkog korpusa po raščišćavanju Maleške kotline, sa jednom divizijom da ovladaju Strumicom i da izbiju u dolinu Vardara, kod Đevđelije sa dve brigade, a sa jednom brigadom na Krivolak. Sa 50. divizijom da raščiste dolinu Bregalnice od Carevog sela do Štipa, da zauzmu Štip, a potom ova divizija da se uputi na Velesu i dalje ka Skopju preko Katlanova.

 

Jedinice Skopskog korpusa da prekinu saobraćaj u Kačaničkoj klisuri, zatim komunikacija Skoplje — Tetovo, sa jednom brigadom da sadejstvuju bugarskim snagama ka Kumanovu.

 

Jedinice bitolskog korpusa sa dve divizije da napadnu Prilep i zatim da nastupaju ka Bitoli. Jedna divizija (48), pošto ovlada Ohridom, i Strugom, da napadne na Kičevo, a zatim da produži nastupanje ka Gostivaru i na ovaj način da olakša operacije kod Skopja.

 

Izvršenje ovog plana je počelo. U završnim operacijama za oslobođenje Makedonije, a po odobrenju Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, učestvovale su i I i IV otečestveno-frontovske bugarske armije, a II otečestveno-frontovska bugarska armija učestvovala je u operacijama za oslobođenje Srbije.

 

* * *

 

U Sofiji su štabovi III ukrajinskog fronta i OF bugarske armije i predstavnici NOV i POJ utvrdili osnovne pravce dejstva OF bugarske armije na teritoriji Jugoslavije. Ove akcije bile su usaglašene sa operativnim planom Glavnog štaba Makedonije.

 

Planom je bilo predviđeno da u istočnoj Makedoniji dejstvuje bregalničko-strumički korpus i NOV i POJ i IV otečestveno-frontovska bugarska armija. Peta divizija iz sastava ove armije učestvovala je u borbama 50 N.O. divizije oko Pehčeva, Carevog Sela i Kočana. U rejonu Kočana ona se zadržava od 22. oktobra do 9. novembra 1944. godine, kada preko oslobođene teritorije prolazi kroz Štip i stiže do Katlanova, odakle je vraćena za Bugarsku. Sedma OF bugarska divizija (koja naknadno ulazi u sastav II bugarske armije) u toku borbe 51 N.O. divizije oko Strumice bila je zadržana u odbrani istočno od Novog Sela i nije preduzela nikakva ofanzivna dejstva v pravcu Strumice.

 

Prema istom planu, u pravcu Kriva Palanka — Kumanovo dejstvovala je I otečestveno-frontovska bugarska armija zajedno sa kumanovskom narodnooslobodilačkom divizijom i nekoliko brigada Glavnog štaba Srbije.

 

Prema ovom planu, sa manjim dopunama, počele su operacije za konačno oslobođenje Makedonije.

 

Iznosimo kratak pregled razvoja borbi za oslobođenje pojedinih većih gradova, oko kojih su vođene najjače borbe.

 

188

 

 

 

    29. Oslobođenje Berova i Kočana

 

 

Operacije za oslobođenje Kočana

Operacije za oslobođenje Berova

 

OSLOBOĐENO BEROVO, OKTOBAR 1944.

 

KOČANI, PORUŠENO I SPALJENO U BORBAMA ZA OSLOBOĐENJE, OKTOBAR 1944.

 

 

Pod pritiskom snažnih naleta jedinica NOV i POJ u Makedoniji, nemački okupatori ubrzano su se povlačili. Neki gradovi u Makedoniji bili su oslobođeni još pre kapitulacije fašističke Bugarske, a neki u toku kapitulacije, kao, na primer, Berovo, Pehčevo, Probištip, Brod, Mrežičko.

 

U svim gradovima i selima narod je sa velikom radošću, oduševljenjem i veseljem dočekivao svoje sinove i kćeri — oslobodioce Makedonije, ali je istovremeno u oslobođenju gradova i sela i neposredno učestvovao.

 

Četvrta makedonska udarna brigada je 24. avgusta 1944. godine oslobodila grad Berovo od bugarskih fašističkih okupatora. U vremenu od 2—13. oktobra 1944. godine jedinice 50. narodnooslobodilačke divizije vodile su borbe u rejonu Berova protiv 16. nemačkog grenadirskog puka.

 

Jedinice 50. divizije, zajedno sa jedinicama 5. otečestveno-frontovske bugarske divizije, oslobodile su, 22. oktobra 1944. godine, grad Kočane.

 

189

 

 

 

    30. Oslobođenje Prilepa i Bitole

 

 

Operacije za oslobođenje Prilepa i Bitole

 

OSLOBOĐEN PRILEP, NOVEMBAR 1944.

 

BITOLA, DOČEK OSLOBODILACA, 4. XI. 1944.

 

 

Prilep, grad u kome je prva partizanska puška oglasila početak oružanog ustanka makedonskog naroda, bio je, septembra 1944. godine, oslobođen od strane jedinica NOV i POJ. Grad je bio slobodan devet dana. Posle ovoga, u Prilepu i njegovoj bližoj okolini vođene su teške borbe u kojima je učestvovala 41. narodnooslobodilačka divizija, kojoj se priključio i 15. bugarski artiljerijski puk sa delovima 45. pešadijskog bugarskog puka iz sastava 15. okupatorske bugarske divizije.

 

* * *

 

U oktobru 1944. godine, jedinice 15. korpusa Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije preduzele su ofanzivne operacije za oslobođenje Prilepa i Bitole. U teškim borbama, vođenim od 29. oktobra do 2. novembra 1944. godine, 41. i 49. narodnooslobodilačka divizija u čiji su sastav ulazile i 5, 7, 9, 10. i 11. brigada, ponovo su oslobodile grad Prilep. U borbama za Prilep rešena je bila i sudbina Bitole. Tako, 4. novembra 1944. godine, 49. narodnooslobodilačka divizija, pomognuta 1. egejskom udarnom brigadom i jedinicama komande područja Bitole oslobodila je Bitolu.

 

190

 

 

 

    31. Oslobođenje Štipa i Strumice

 

 

Operacija za oslobođenje Štipa

Operacija za oslobođenje Strumice

 

MITING U OSLOBOĐENOM ŠTIPU, GOVORI LJUPCO ARSOV, 8. XI. 1944.

 

JEDINICE 51. DIVIZIJE OSLOBAĐAJU STRUMICU, NOVEMBAR 1944.

 

 

Oslobođenje Štipa i Strumice Bregalničko-strumički korpus NOV i POJ u Makedoniji ulagao je velike napore za konačno oslobođenje istočne Makedonije. Njegova 51. (strumička) narodnooslobodilačka divizija, odmah po formiranju upućena je iz rejona Berova (Širok dol) u rejon Strumice, gde je, od 21. oktobra 1944. godine, razvila snažne akcije protiv nemačkih snaga, koje su držale Strumicu i nemačkih kolona koje su odstupale iz Grčke. Strumica je posle dugotrajnih borbi bila oslobođena 5. novembra, a 6. novembra 1944. godine oslobođeno je i Radovište.

 

U isto vreme, 50. divizija je vodila teške borbe za oslobođenje Štipa i zauzela ga 8. novembra 1944. godine.

 

191

 

 

 

    32. Oslobođenje Ohrida i Struge

 

 

Borbe za oslobođenje Ohrida i Struge

 

PARADA U SLOBODNOM OHRIDU, NOVEMBAR 1944.

 

 

Jedinice 15. korpusa NOV i POJ po oslobođenju Prilepa i Bitole produžile su dejstvo protiv nemačkih jedinica. Tako je 49. narodnooslobodilačka divizija raspoređena na jugoslovensko-grčkoj granici da bi presekla put preostalim Nemcima u Grčkoj, dok su 48. divizija i 5. brigada 49. divizije upućeni ka Resnu i Ohridu. U relativno lakim borbama, 7. novembra, oslobođen je Resen, a u dvodnevnim teškim borbama, 8. novembra 1944. godine, oslobođen je Ohrid. Jedinice 48. divizije oslobodile su, 9. novembra 1944. godine, Strugu.

 

Četrdeset i prva divizija, u sastavu 15. korpusa NOV i POJ, po oslobođenju Prilepa upućena je u dolinu Vardara, gd'p je oslobodila Kavadarce, Demir-kapiju, Negotino i pomogla u oslobođenju Velesa.

 

192

 

 

 

   33. Oslobođenje Velesa

 

 

Operacija za oslobođenje Velesa

 

U OSLOBOĐENOM VELESU, NOVEMBAR 1944.

 

 

Jedinice 42. narodnooslobodilačke divizije koje su duže vremena vodile borbu na Suvoj gori, usiljenim i veoma napornim maršem preko planine Karadžice prebačene su u rejon Velesa, gde su stigle 7. novembra 1944. godine. Sledećeg dana, podržana artiljerijskom vatrom Artiljerijske škole Glavnog štaba Makedonije, ova divizija je otpočela napad za oslobođenje Velesa. Istog dana ona je prodrla u grad, gde su odpočele ogorčene ulične borbe. Borbe na ulicama Velesa nastavljene su i sledećeg dana. Tada su stigli i delovi 41. i 50. narodnooslobodilačke divizije, te je zajedničkim snagama, krajem dana, 9. novembra 1944. godine Veles bio oslobođen.

 

193

 

 

 

    34. Oslobođenje Kumanova

 

 

Razvoj borbe za oslobođenje Kumanova

 

 

U OSLOBOĐENOM KUMANOVU, NOVEMBAR 1944.

 

 

Prva otečestveno-frontovska bugarska armija bila je 3. oktobra 1944. godine spremna da otpočne operacije u dolini Krive Reke. Ova armija je, posle dužih borbi oslobodila 8. oktobra 1944. godine, Krivu Palanku. U ovom vremenu, Kumanovska narodnooslobodilačka divizija i 2. i 3. kosovska brigada NOV i POJ dejstvovale su u rejonu Kumanovo — Preševo, angažovane u borbi protiv nemačkih snaga i balističkih formacija. Jednovremeno, one su napadale na komunikacije Kumanovo — Kriva Palanka i Kumanovo — Vranje.

 

Od 12. do 18. oktobra 1944. godine 1. otečestvenofrontovska bugarska armija vodila je žestoke borbe za položaje u rejonu Čivte Han. Najteže borbe razvile su se na poznatim stracinskim položajima. One su trajale od 22. do 25. oktobra 1944. godine. Dok su jedinice 1. bugarske armije uglavnom frontalno napadale, jedinice Kumanovske narodnooslobodilačke divizije napadale su sa severa na bok nemačkih položaja. Istovremeno, u rejonu Bujanovca, 18. makedonska i 2. i 3. kosovska brigada vodile su borbe protiv Nemaca i balista, koji su nastojali da održe taj rejon da bi obezbedili povlačenje nemačkih jedinica. Glavni štab Srbije poslao je na ovaj teren i 46. narodnooslobodilačku diviziju.

 

Posle dugotrajnih i teških borbi, 11. novembra 1944. godine, konačno su jedinice 1. otečestveno-frontovske bugarske armije i jedinice Kumanovske divizije oslobodile grad Kumanovo.

 

194

 

 

 

    35. Oslobođenje Kičeva

 

 

Operacija za oslobođenje zapadne Makedonije

 

KIČEVO PONOVO I KONAČNO OSLOBOĐENO NOVEMBAR 1944.

 

 

Petnaesti korpus NOV i POJ, po oslobođenju Ohridai Velesa, koncentrično je uputio svoje snage ka Kičevu sa zadatkom da oslobode zapadnu Makedoniju.

 

U zapadnoj Makedoniji, u ovom periodu, nemački fašisti imali su relativno malo jedinica, ali su zato imali organizovane dosta jake balističke formacije, sa kadrom obučenim u nemačkim jedinicama. U tom periodu u zapadnoj Makedoniji bilo je koncentrisano oko 12.—13.000 Nemaca i balista (balista je bilo dovedeno i sa Kosova).

 

Petnaesti korpus NOV i POJ za ovu operaciju stvorio je tri udarne grupe: prvu, sastavljenu od 1. i 15. makedonske brigade, u rejonu Tajmišta; drugu, sastavljenuod 6. i 7. makedonske brigade i 4. šiptarske brigade, u rejonu Debarca i Kopačke i treću, sastavljenu od boraca 41. divizije u rejonu Porečja.

 

Borbe za oslobođenje Kičeva bile su od velikog značaja za konačno oslobođenje zapadne Makedonije. One su bile vrlo žestoke i trajale su 3 dana i 3 noći, u toku kojih su izvršeni mnogobrojni napadi i protivnapadi sa obe strane. Na dan 16. novembra 1944. godine jedinice 15. korpusa konačno su oslobodile Kičevo.

 

195

 

 

 

    36. Oslobođenje Skopja

 

 

Bitka za Skopje

 

 

JEDINICE NOV I POJ U OSLOBOĐENOM SKOPJU, NOVEMBAR 1944

 

 

Po oslobođenju Velesa, 42. i 50. narodnooslobodilačka divizija, pod komandom 16. korpusa NOV i POJ, upućene su bez zadržavanja ka Skopju.

 

Na dan 11. novembra 1944. godine, 3. i 12. makedonska udarna brigada otpočele su borbe na spoljnoj liniji odbrane Skopja: Kisela voda, Lisiče i greben Karšijak, (vrh Vodna). U toku 12. novembra 1944. godine borbe su se vodile na ulicama Skopja. U istočnom delu Skopja stupile su u borbu i 8. brigada 42. narodnooslobodilačke divizije i 50. narodnooslobodilačka divizija, koje su preko Katlanova i Skopskog polja nastupile ka Skopju. Borbe na ulicama Skopja vođene su i 13. novembra 1944. godine.

 

Šesnaesta makedonska brigada, iz sastava Kumanovske narodnooslobodilačke divizije, bila je upućena sa Skopske Crne gore ka Skopju, sa zadatkom da napadne nemačke položaje u rejonu skopskih kasarni. Ona je taj zadatak i izvršila.

 

Veliku pomoć jedinicama NOV i POJ u uličnim borbama ukazivale su omladinske udarne grupe, organizovane od strane KPM i SKOJ-a.

 

U toku noći 13/14. novembra 1944. godine bio je savladan i poslednji organizovani otpor Nemaca. Samo u nekim delovima grada, zabunkerisani u tvrdim zgradama, grupe nemaca davale su poslednji otpor. Ujutru, 14. novembra 1944. godine, i ove grupe bile su likvidirane.

 

196

 

 

PARTIJSKO, DRŽAVNO I VOJNO RUKOVODSTVO NARODNO-OSLOBODILAČKE BORBE MAKEDONIJE U SLOBODNOM SKOPJU.

S LEVA NA DESNO: DIMITAR VLAHOV, P. PREDSEDNIK PREZIDIJUMA AVNOJ-a. MIHAILO APOSTOLSKI, KOMANDANT GLAVNOG ŠTABA NOV I POJ MAKEDONIJE, LAZAR KOLIŠEVSKI, SEKRETAR CK KPM, STRAHIL GIGOV, CLAN CK KPM

 

197

 

 

 

    37. Oslobođenje Gostivara i Tetova

 

 

Oslobođenije Gostivara

Oslobođenje Tetova

 

 

U OSLOBOĐENIM GRADOVIMA TETOVO I GOSTIVAR, NOVEMBAR 1944.

 

 

Po oslobođenju Skopja, 50. narodnooslobodilačka divizija upućena je ka Tetovu, a 42. narodnooslobodilačka divizija, iz sastava 16. korpusa, ka Kačaniku. Na dan 14, 15. i 16. novembra 1944. godine, jedinice 50. narodnooslobodilačke divizije vodile su žestoke borbe u rejonu sela Glumovo i Matke; a 42. narodnooslobodilačka divizija pred ulazom u Kačaničku klisuru, na položajima u rejonu sela Ormana. U toku 17. novembra 1944. godine svi potivnapadi fašističkih jedinica (nemačkih i balističkih) bili su razbijeni i 50. narodnooslobodilačka divizija, ojačana još jednom brigadom, produžila je svoje borbeno dejstvo ka Tetovu, koje je, 19. novembra 1944. godine, bilo oslobođeno.

 

Po oslobođenju Kičeva, jedinice 15. korpusa NOV i POJ produžile su u širokom frontu ka Gostivaru. Mada su fašističke jedinice bile u povlačenju, ipak su davale snažan otpor, zbog čega je napredovanje ovog korpusa bilo relativno sporo. Ove borbe predstavljaju istovremeno i poslednji otpor fašističkih osvajača u rejonu Kičeva i Gostivara.

 

U toku 18. novembra 1944. godine napredovanje je produženo. Posle savladavanja relativno slabog otpora, 15. makedonska brigada u popodnevnim satima ušla je u Gostivar. Za njom su ušle i 4. šiptarska i 16. makedonka brigada. Ostale jedinice korpusa izbile su u rejon Gostivara. Tako je, 19. novembra 1944. godine, bilo izvršeno potpuno čišćenje Gostivara i okolnih sela od preostalih fašista. Ovom prilikom uspostavljena je i veza sa 50. narodnooslobodilačkom divizijom, koja je oslobodila Tetovo.

 

U operacijama za oslobođenje Tetova, Kičeva i Gostivara bilo je razbijeno i delom uništeno i zarobljeno oko oko 13. hiljada neprijateljskih vojnika, od kojih su 90% bili balisti. Među njima je dobar broj bio iz redova silom mobilisanih šiptara.

 

198

 

 

Pregled završnih operacija za oslobođenje Makedonije

 

199

 

 

BUGARSKE OTECESTVENO-FRONTOVSKE JEDINICE UČESTVOVALE SU U BORBAMA ZA OSLOBOĐENJE MAKEDONIJE. NA SLICI: JEDINICE 2. BUGARSKE DIVIZIJE PRI OSLOBOĐENJU KRIVE PALANKE, 1944.

 

 

Na karti je prikazana poslednja etapa završnih operacija za oslobođenje Makedonije. Na njoj su, pored pravaca dejstva jedinica NOV i POJ, označeni pravci kojima su dejstvovale jedinice otečestveno-frontovske bugarske armije. Takođe, na karti su označeni glavniji nemački položaji, na kojima su vođene borbe. Obeleženi su i pravci kojima su se povlačile nemačke jedinice.

 

Međutim, na karti se nisu mogla prikazati dejstva mnogobrojnih teritorijalnih jedinica, koje su, zajedno sa divizijama, napadale nemačke položaje i kolone. U ovim akcijama učestvovalo je osam komandi područja sa po jednim bataljonom, pionirskim vodom i drugim jedinicama, zatim 34 komandi mesta sa po jednom četom i devet partizanskih odreda.

 

Takođe se ne može prikazati niti se može opisati masovno učešće naroda, jer je svaka partijska organizacija na terenu pretstavljala borbenu grupu, a istovremeno i jezgro koje je pokretalo i vodilo narod u razne borbene akcije, pored onih akcija koje su imale za cilj redovno snabdevanje jedinica hranom i odećom.

 

Na kraju je potrebno da istaknemo još neke momente iz završnih operacija za oslobođenje Makedonije. U ovim operacijama sudarile su se sa nemačkom armijskom grupom „E“, koja je imala oko 400 hiljada vojnika, jedinice NOV i POJ u Makedoniji, koje su brojale oko 66 hiljada relativno slabo naoružanih vojnika. Osim njih u operacijama su učestvovale i jedinice bugarske otečestveno-frontovske armije, koje usled toga što su tek bile stvorene, politički još nisu bile osposobljene za dugotrajne operacije u specifičnim uslovima, u kojima su se odigravale iznete operacije. Međutim i pored ovoga, nemačka armijska grupa „E“ iako je uspela da se prilično organizovano izvuče, pretrpela je ozbiljne gubitke. Prema izjavi njenog komandanta, zarobljenog generala Lera izvlačenje armijske grupe „E“, usled borbi u Makedoniji, zadržano je za 14 dana, a nemačke jedinice su imale osetne gubitke u ljudstvu i materijalu. Tako, na primer, 11. vazduho-plovna i 22. grenadirska nemačka divizija imale su oko 10% gubitaka u ljudstvu i oko 15% gubitaka u raznom materijalu.

 

200

 

 

 

    38. Operacije na Kosovu

 

 

 

 

OPERACIJE JEDINICA NOV I POJ MAKEDONIJE NA KOSOVU (FAKSIMIL)

 

 

Po oslobođenju Skopja i Kumanova, a posle teških borbi na prilazima Kačanske klisure, 42. narođnooslobodilačka i kumanovska narodnooslobodilačka divizija upućene su ka Kosovu sa zadatkom da progone i uništavaju nemačke jedinice i balističke formacije. Na dan 17. novembra 1944. godine, zajedno sa jedinicama Operativnog štaba za Kosovo i Metohiju, one su otpočele borbe za oslobođenje Kačanika, a 18. novembra 1944. godine oslobođen je Uroševac.

 

U periodu od 25. novembra do 15. decembra 1944. godine, jedinice Kumanovske narodnooslobodilačke divizije, 20. makedonska brigada i jedinice Operativnog štaba za Kosovo i Metohiju reščišćavale su teritoriju Skopske Crne gore, rejona Kačanika, Uroševca, Gnjilana i Preševa od preostalih balističkih oružanih formacija.

 

U vremenu od 15—28. decembra 1944. godine za čišćenje terena od balista bile su na Kosovu i Metohiji pored pomenutih angažovane i jedinice 41. narodnooslobodilačke divizije, kao i delovi jedinica iz sastava 15. korpusa (mada su se pripremale za sremski front). Zajedničkim dejstvima ovih i jedinicama Operativnog štaba za Kosovo i Metohiju, očišćene su Kosovo i Metohija od zaostalih balističkih oružanih formacija.

 

201

 

 

 

202

 

 

 

    39. Partizanske bolnice

 

 

DEBAR, 1944.

 

PLAČKOVICA, MAJ—JUNI 1944.

 

S. SLATINO, OKTOBAR 1944.

 

 

Posebna briga u toku narodnooslobodilačke borbe poklanjala se lečenju i obezbeđenju ranjenih i bolesnih boraca. Nije se moglo zamisliti da ranjeni borac ostane na bojnom polju. U štabovima vojnih jedinica i partizanskih odreda posebna lica bila su zadužena i odgovorna za sanitetsku službu. U 1941. i 1942. godini često su ranjeni i bolesni borci smeštani i lečeni u selima i gradovima, koje je držao okupator. U 1942. godini partizanski odred „Dimitar Vlahov“ u Azotu organizovao je posebnu bolnicu, koja je u borbama, u kasnu jesen 1942. godine, bila uništena od strane bugarskih fašističkih okupatora.

 

Uporedo sa širenje ustanka razvija se i sanitetska služba. Sve jedinice, počev od čete, imaju u svo ti sastavu odgovarajući sanitetski organ.

 

Brigade su redovno imale svoju pokretnu bolnicu odakle su ranjene i bolesne vojnike — partizane slali u bolnice operativnih zona ili u bolnice divizija i korpusa, odnosno bolnice Glavnog štaba Makedonije. Posebno težak problem predstavljalo je zbrinjavanje ranjenih i bolesnih boraca u toku pojedinih ofanziva, a naročito u toku februarskog pohoda i prolećne ofanzive.

 

U ovim operacijama brigade su bile prinuđene da drže u svojim pokretnim bolnicama i veliki broj teško ranjenih boraca, mada je Glavni štab nastojavao da i u toku samih ofanziva organizuje posebne bolnice gde bi se prikupljali i lečili teško ranjeni borci. Tako, na primer,

 

203

 

 

 

PARTIZANSKA BOLNICA NA KOŽUV PLANINI, 1944.

 

 

u prolečnoj ofanzivi ovakve bolnice bile su organizovane na Kozjaku i Plačkovici.

 

Sanitetska služba nije imala dovoljno stručnog kadra i sanitetskog materijala. Lekovi i za vojni materijal obezbeđivani su preko partijskih organizacija, koje su ih različitim ilegalnim putevima nabavljali iz pojedinih apoteka, kao i iz nekih sanitetskih ustanova okupatora, koristeči posebne veze za ovo. Izvesna količina sanitetskog materijala dobivena je i od saveznika.

 

Bolnice su organizovane smeštene u skladu sa situacijom. One su bile najčešče smeštene u školskim zgradama pojedinih sela, jer se težilo da što slobodnije rade. No više puta one su se nalazile i pod šatorima, koji su bili sačinjeni od savezničkih padobrana. U toku neprijateljskih ofanziva bolnice su se nalazile u teško pristupačnim šumskim rej onima, pećinama ili su bolesni i ranjeni borci deljeni u manje grupe i privremeno poveravani na čuvanje pojedinim seljacima. U tom cilju su bila koriščena raznovrsna skloništa.

 

U bolnicama su redovno održavani i kursevi za bolničare.

 

U toku završnih operacija za oslobođenje Makedonije, 1944 godine pored brigadnih pokretnih bolnica, bilo je organizovano 16 bolnica, koje su pripadale Glavnom štabu, korpusima i divizijama.

 

204

 

 

 

    40. Drugo zasedanje ASNOM-a

 

 

NARODNO SOBRANJE SR MAKEDONIJE GDE JE ODRŽANO II ZASEDANJE ASNOM-a, 1944.

 

 

Na dan 28. decembra 1944. godine u slobodnom Skopju otpočelo je rad II zasedanje ASNOM-a. Pored članova ASNOM-a, zasedanju su prisustvovale mnogobrojne delegacije i delegati, među kojima su bili Edvard Kardelj, Svetozar Vukmanović Tempo, delegati Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije, delegati Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke Kotorske, delegacija niškog sreza i drugi.

 

Zasedanju su prisustvovali i delegat Otečestvenog fronta Bugarske Dobri Trpešev, delegat Nacionalnog komiteta Otečestvenog fronta Bugarske Ivan Arizanov, šef sovjetske vojne misije major Inkov, engleske vojne misije major Miler i američke vojne misije major Dikenson.

 

Veliki broj prisutnih delegata pozdravili su rad sobranja. Govoreči na zasedanju Edvard Kardelj je ukratko izneo perspektive razvitka Makedonije i makedonskog naroda u zajednici sa ostalim jugoslovenskim narodima.

 

Na zasedanju je podnet referat o radu prezidijuma između dva zasedanja. Na kraju, doneto je više raznovrsnih rešenja, među koje, kao najznačajnije, spadaju: rešenje o obrazovanju narodnog suda za suđenje prestupa protiv makedonske nacionalne časti, rešenje o formiranju makedonske nacionalne banke i neka druga. Na zasedanju je izabran novi prezidijum ASNOM-a i novi poverenici.

 

205

 

 

DELEGATI I GOSTI NA II ZASEDANJU ASNOM-a, SKOPJE 28 XII. 1944.

 

 

Narodnooslobodilačka borba u Makedoniji 1944. godine krunisana je najvećim vojnim i političkim uspesima u istoriji makedonskog naroda. Jedinice NOV i POJ u Makedoniji prerasle su u krupne vojne formacije (brigade, divizije, korpuse) i u borbama protiv fašističkog okupatora i njihovih slugu zabeležile su velike uspehe. U februarskom pohodu, u prolećnoj ofanzivi i nizu drugih borbi i akcija za oslobođenje zemlje, one su činile natčovečanske napore i postale strah i trepet za neprijatelja, nanoseći mu uništavajuće udarce.

 

Uporedo sa ovim uspesima, narodnooslobodilačka borba u Makedoniji zabeležila je u ovom periodu i velike uspehe u razvoju nove narodnooslobodilačke vlasti i društveno-političkog života uopšte. U svim naseljima na slobodnim teritorijama, kao i u većem broju sela i gradova koje je držao okupator, još pre njihovog oslobođenja bili su formirani narodnooslobodilački odbori — pravi i stvarni predstavnici naroda. Na dan 2. avgusta 1944. godine u manastiru Prohor Pčinjski održano je I zasedanje Antifašističkog sobranja narodnog oslobođenja Makedonije, na kome je proklamovana makedonska država kao federativna republika u okviru demokratske i federativne Jugoslavije. Makedonski narod je ovim aktom ostvario svoje ideale za koje se vekovima borio i prolio mnogo krvi. Sve je ovo makedonski narod ostvario jer je KPJ pravilno tumačila i primenjivala marksističko-lenjinističku politiku o nacionalnom pitanju i oružanom ustanku protiv nemačkih, italijanskih i bugarskih fašističkih okupatora i njihovih slugu.

 

Pod udarcima Crvene armije i Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, 9. septembra 1944. godine kapitulirala je fašistička Bugarska. U Bugarskoj je došao na vlast Otečestveni front. Iz Makedonije je bio proteran ceo bugarski okupatorski fašistički aparat. Tako se makedonski narod oslobodio još jednog okupatora — velikobugarske buržoazije, koja je imala i aspiracije prema Makedoniji i makedonskom narodu. Ovo je omogućilo makedonskim jedinicama NOV i POJ da sa velikim uspehom produže borbu protiv nemačkih fašističkih jedinica za konačno oslobođenje Makedonije. Nemci su pretrpeli velike gubitke u ljudstvu i naoružanju. Samo prema nemačkim priznanjima, u borbama u Makedoniji i južnoj Srbiji izbačeno je iz stroja armijske grupe „E“ oko 30.000 nemačkih vojnika, dok je veliki broj bio zarobljen.

 

206

 

 

 

REŠENJA II ZASEDANJA ASNOM-a (FAKSIMIL)

 

 

Do kraja 1944. godine Makedonija je bila potpuno oslobođena. U oslobođeno Skopje pobedonosno su ušli i najviši politički i vojni organi narodnog ustanka Makedonije — CK KPM, ASNOM, i Glavni štab Makedonije, koji su neumorno produžili svoj rad na izgradnji nove narodne zajednice i obnovi opustošene zemlje. U decembru 1944. godine, u oslobođenom Skopju bilo je održano i I vanredno (drugo) zasedanje ASNOM-a, na kome su donete značajne odluke za dalju izgradnju države.

 

Po konačnom oslobođenju Makedonije, jedinice NOV i POJ produžile su borbu protiv nemačkih fašističkih okupatora i balističkih vojnih oružanih formacija za oslobođenje Kosova i Metohije. Petnaesti korpus NOV i POJ pripremljen je i popunjen novim borcima, koji su učestvovali u operacijama na sremskom frontu. Ovaj korpus je učestvovao u svim završnim operacijama koje su vođene za oslobođenje Jugoslavije sve do 15. maja 1945. godine ,kada su uništeni i zarobljeni posleđnji ostaci nemačkog fašističkog okupatora u našoj zemlji.

[Previous] [Next]

[Back to Index]