ТАНГЕНТАЛНИ ДОБЛИЖУВАЊА ДО ДИМИТАР ТАЛЕВ
1.
Творештвото на Димитар Талев е достатно иследувано, оценето и класифицирано на бугарската пирамида на стојностите: на сите вас тоа ви е подобро познато од мене и секој мој обид за некакво ново читање токму денес, на стогодишнината од писателовото раѓање, ќе биде беспотребно и невкусно. Читателската публика која одамна се насладува од Талевата зборовна магија, денес собрана во негова чест во бугарскиот национален пантеон, нормално е во вакви моменти да нема трпение за критичарски досетки на дребно. Затоа, дозволете ми повеќе да говорам преку Димитар Талев за нас, отколку нападно фалбаџиски да зборувам за него. Годините и времето не го изладија и не го умртвија неговиот романескен квартет со македонски теми: "Железниот светилник", "Гласовите ви ги чувам" и "Преспански камбани" и "Илинден" и нивното читање постојано ќе биде досег до јадрото на македонското премреже каде што клокоти лавата од емотивна возбуда. Издржувајќи неговата уметност пред проверката на Времето, нам ни останува во вакви моменти преиспитување на нашата позиција спрема Талев. Без оглед дали од многу доближување до оган се изгоруваме, или од многу оддалеченост не се стоплуваме: има ли во себе енергија, огнот пламти. Си нагрбувам на себе неблагодарна тема, но заслужува да се обидам да позборувам за односот на македонската јавност спрема Димитар Талев.
Кога бев мал, кај нас идеше понекогаш една стара жена, тетка на татко ми. Беше од оние наши жени кои ги имаме денес само во спомените. Облечена во селска облека, препашана со голем појас преку половината, при секое идење нашата тетка Милја секогаш ќе извадеше по нешто од појас за мене и брат ми: некогаш две-три бонбончиња, другпат неколку костенчиња или ореви, но никогаш со празни раце не идеше. Тоа беа скромни подароци, но постојаното нејзино внимание создаде кај мене и кај брат ми Павлов рефлекс. Дојдеше ли нашата добра тетка, ние веднаш гледавме со што ќе не изненади од својот голем појас. Сепак, најголемиот нејзин подарок беше раскажувањето приказни. Од неа ја имам слушано и прекрасната приказна за златното јаболко. Иако сум сега во период кога јас дома раскажувам приказни, на неа немаше никогаш да се сетам ако пред две години во Скопје на пазарче не купев од една Бугарка, покрај други ситни работи, и две евтини и квалитетно илустрирани приказни. Едната од нив беше токму приказната за златното јаболко. Можете да си замислите колку се зарадував кога повторно ја читав приказната што ми останала во полусвест, приказна на која сум заспивал и сум растел.
Уметникот 'рти на емотивни подлоги, но без неговиот потрес од идентификацијата со таа колективна почва, тешко е дека ќе врзе вистински плод. Тоа се долги процеси на градење на сопствената духовна адреса, инструмент со кој дешифрираме човечки судбини и преку која други нас не одгатнуваат. Одамна македонски проблем е тоа што државата, со своите инструменти, однадвор го попречува нашето идентификување со колективното духовно наследство: тоа ако и профункционира, препорачливо е јавно да не се манифестира. Емотивната подлога не е опасна, приказните на нашата неграмотна тетка не се опасни дури се обезличени, опасноста иде подоцна кога сите нив ги пронајдов низ преродбенските зборници јасно озаглавени под бугарско колективно наследство. Консументот добива преку литературата моќ да се идентификува со ликови од која и да е средина, јазик или епоха, но не може да се нема резерва спрема учени што лесно ги препознаваат другите култури, а само за својата се трудат од петни жили да ја извртат.
Уметникот го интересира исклучокот, а ние во Република Македонија во овој поглед сме еден голем исклучок. Повеќе сме интересни како ликови и тема за уметност отколку со уметноста од оваа идеолошка поетика. Можам да продолжам со овој тон и да набројам безброј примери на доживеани непријатности на лица во Македонија за јавно изразената духовна идентификација, да прејдам во патос и да заличам на Талевите ликови од романите... за идеолошкото лицемерие на ниво на дискурс сум сосема јасен: за идеологијата отаде Крива Паланка јас сум бесрамен предавник, а за идеологијата одовде Кустендил се престорувам во најчесна личност: но, проблемот нема да го погодиме ако останеме на констатацијата за двојните аршини на идеолошко оценување во нашите две држави од кои најжесток е примерот токму со Талев. Затоа е потребно да се обидам накратко да го покажам внатрешниот механизам на функционирањато на македонистичкиот "бе" комплекс што одватре не обезличува.
Давајќи му на јазикот сила на богоубиец и изустувајќи ја фамозната буква "б", дигнав рака врз идеолошкото табу на македонизмот, изговарајќи дума што на сите начини треба да ја избегнувам. Тоа е проблемот што делото на големиот Димитар Талев не може да прејде отаде Осогово: пишувајќи ја неговата Македонија и дефинирајќи ја нејзината духовност како бугарска, уште пред да биде одржавотворено идеолошкото табу на македонизмот - тој го убива. Како да ја премолчам големата возбуда од контактот со неговите книги кога во секој негов лик препознавам наши луѓе: нашата покојна тетка Милја е како пресликана во неговата Султана Глаушева.
Затоа не чудете се на гротескната сцена од мојата драма "Македонскиот Фауст" кога член од комисијата за кодифицирање на македонскиот јазик бара да се исфрли од азбуката буквата "б". Буквата "б" не беше исфрлена од азбуката, но интервенцијата беше изведена на многу подлабоко рамниште, исфрлајќи ја секојпат кога замирисува на бугарство. А може ли историски и духовно во Македонија "б" да мириса на нешто друго.
Театарските сали се погодни за авторски вообразии: на крајот на иронискиот XX век не знам дали не ќе беше подобро ако пред вас дојдев со огромна буква "б" и со помош на ларинголог да се обидувавме групно да ја изговараме.
Во моето село има еден постар човек кој по ништо не се разликува од другите, освен што не може даја каже правилно буквата "р". Да имало на времето ларинголози, можеби нешто и ќе можело да се исправи, но вака мајтапењата со неговата говорна мана направиле од него нешто неверојатно: друг човек - друго битие со друг јазик. Треба да се слушне како молневито избира зборови кај што ја нема "р" правејќи невозможни зборовни салта само да не ја спомне проклетата буква. Прочуен е неговиот опис за изгубениот црн овен кога сретнатиот соселанец го прашува: "Дали си видел небел овен со коски на главата, наместо: "Дали си видел црн овен со рогови".
Не сум стручњак да го објаснувам автоматизмот на новонаучениот јазик на посочениов кутрец кој никогаш не прави зборовни престапи и дали ја слуша несаканата буква со која секој момент е бомбардиран од околината. Фаталната буква прво ја слушал, ја научил, па откако не ја совладал, свесно ја заборава. Можете ли да го замислите него како писател. Јас можам. Македонските македонистички писатели и денес го ползуваат овој идеолошки парадокс во пишувањето. Во нашата општествена средина послушноста се покажува ако не се изустува ништо афирмативно на буквата "б": за македонските македонистички идеолошки хигиеничари Димитар Талев е целосен престап и најубаво е да се изигрува дека тој не суштествува, па макар се славел и под патронат на УНЕСКО.
Македонскиот македонист од духовниот речник прво го вади целиот корпус думи и значења на буквата "б", потоа ги треби сите букви кај другите думи во кои се содржи инкриминираната духовност, и, од тоа што ќе остане, се крпи новото тенко, дезинфицирано сознание на кое сум воспитуван и јас.
Затоа овој текст сакав да изгледа иронично и нетипично за еден ваков голем јубилеј, зашто сме одамна напикани во црната дупка на смешното, зашто сме смешно жални до болка, макар што нашите поединечни судбини изгледаат мачни и трагични.
Во времето во кое го прославуваме раѓањето на Димитар Талев, литературата се прави поинаку од што ја правеше тој: во негово време од човечката храброст и достоинство, денес од сопствената слабост и новите општествени преориентации кои ќе повлечат нови колективни митологии и ќе отворат нов период на созревање и сознателна работа за ревизија на целокупниот наш начин на живеење. Потрагата по соодветни форми на организациониот живот важи и за новата хиерархија на културните и литературни изрази. За провинциските писатели од Балканот тоа е надеж дека и нашата провинција со сета своја заплетеност ќе стане интересна за светот, предлагајќи го преку новопронајдената форма и сопствениот духовен дефект.
Умберто Еко во "Името на розата" измисли дека во еден манастир имало само еден егземплар од вториот дел од Аристотеловата "Поетика" посветен на феноменот на смеата и комичното. По бравурозниот заплет, на крајот ќе изгорат: и манастирот, и фратрите сосе книгата. Ако беше ова успешна Екоова фикција, време е ние на Балканот, особено во Република Македонија, сами да си напишеме сопствена поетика за смеата и иронијата ако сакаме некако да излеземе од црната дупка на смешното во која не напика Времето. Досега заличувавме на исплашените калуѓери од "Името на розата" што ги снемува во лавиринтот на балканскиот ужас, малку работејќи за создавање нишка од смеа и сарказам, потсмевање в лице на сопствената коравост, на своите сетила и слепилото што не турка во нови и нови трагедии. Време е да се престориме од балкански канибали во духовни канибали при што сето минато ќе го преџвакаме со тврд стомак, без разлика колку таа манџа идеолошки ни се допаша. Време е македонистичката идеологија да зема лекции за да го изговара течно нашето духовно "б", вслушнувајќи се во лекциите на најдобриот ларинголог за такви идеолошки комплекси, во Димитар Талев.
Македонија за последниве сто години со многубројните собитија: ВМРО, Илинден, Мис Стон, Балканските војни, Првата световна, Марсеј..., медиумски била топ-тема и ударните вести во средствата за масовни комуникации често биле резрвирани за неа. Таа била интересна за светот преку политичкото, актуелното, преку медиумите: интересна преку заборавањето. Од собитие до собитие, од војна до војна и пак никој и ништо не знае за Македонија, а и самите внатре не знаеме што се случува со нас. Европа се потсетува на Македонија на секои два-триесет години само кога ги попарува прстите од нејзиниот вриеж на емоции. Природата на медиумите е обратна од сензибилитетот на уметноста. Медиумите се склони кон униформност, а тоа значи кон заборавање, но уметноста се интересира за поединецот, за помнењето.
Тука е големината, неодминливоста и трајноста на делото на Талев. Сите пожолтени страници со вести од Македонија од почетокот на веков денес се само мртов, безопасен архивски материјал, но Талевите романи тоа бурно, гордо и херојско време го расветлуваат како комплекс на појави и судбини што и денес живо пулсираат и греат. Средствата за комуникации имаат куси одговори за сe': уметноста на Талев е стрпливо испитување и бележење.
Од неговата литература лесно може да се претположи што претскажале пред сто години наречниците за новата рожба во прилепскиот род Палисламовци: на весниците што ловат површни македонски актуелности, Димче ќе им спротивстави големи уметнички производи против заборавот. Педантниот хроничар на возрожденска, предилинденска, илинденска и постилинденска Македонија, престорен денес во чувар на Атлантида, не дозволува македонистички магарштилаци за обезличување на нашето колективно помнење.
Убаво е што денес Талевата уметност нe' собра на овој голем јубилеј во неговиот житејски град Софија, град во кој македонските бежанци препознавајќи го своето јато, од грди пајчиња се престоруваа во чудесни лебеди, раскрилувајќи ја својата дарба до несфатливи височини, но уште поубаво ќе беше ако деновиве и Прилеп, градот на неговата литература, му организираше едно вакво чествување на својот голем сограѓанин и со неговото име почестеше некоја институција или булевар. Нашата гротескност прави најталентираните синови од нашиот род што го воодушевуваа светот од: Милетич, Арнаудов, Балабанов, Георгов, Снегаров, Јордан Иванов, Борис Христов... па се до Талев, сe' уште да се попречени од идеолошката македонистичка брана на провинцијализмот. Подигање биста на Талев во Прилеп за државната идеологија е подигање споменик на прохибираната буква "б". Колку што ја сакам, толку ја презирам мојата Македонија која не се срами што мрази, обично мразејќи го најдоброто од себе: колку е сончева, толку е нетрпелива, исклучива и мачна.
Бидејќи јас дојдов на гости, сакам на крајот да завршам како нашата тетка Милја кога при секое идење кај нас ни вадеше нешто од појас: ете и јас Ви вадам нешто што може да Ве насмее, а мене, од корен да ми го одрече текстот. Ова е еден од трите Талеви романи преведени на македонски и купен на безценица од уличен продавач на книги во Скопје. За оваа книга не знаат оние што се занимаваат со пишување, а не е ни заведена во книжевни каталози зашто и самата нема лични податоци: ниту кој е преведувач, која е издавачката куќа или уредник... Единствените податоци кои ги содржи оваа фантом-книга се: тираж две илјади примероци и годината на отпечатувањето, април 1964. Дали е отпечатениот тираж лага со две нули или пак никогаш не е пуштен во продажба, не можам да одговорам... Кој рече дека Димитар Талев не можел да се помакедончи.
2.
"Б"!