22. Општина СВЕТИ НИКОЛЕ
Сопот (Трстеник) (Ѓуриште ?)
Регионална стража (дворец ?). Сл. 126—128.
Лит.: И. Микулчиќ TIR, 128; — Т. Томоски 1978, 243—250; — Е. Манева 1992, 219.
Местоположба. Месноста „Долно Градиште” лежи 1,5 км ЗСЗ од Трстеник и 0,6 км јужно од манастирот Ѓуриште. Претставува 70-80 м висока чука која одвај ги надвишува околните ритчиња и падини, во подножјето на Црн Врв. Од неа се протега поглед далеку на исток во полето. Во северното подножје, покрај манастирот и селото Преод водел стариот пат Скопје — Штип кој таму ја преминувал ниската планина; оттука и името на селово.
281
Најстари остатоци. На зарамнетиот врв во доцната антика било изградено обѕидие со малтер, околу просторот што зафаќал 325 х 155 м (2,8 ха). Челниот ѕид бил зајакнат со најмалку 3 кули и покажува две фази на градењето (4. и 6. век). Во средината на кастелот, качена на мала карпа, стоела акропола (голема 40 х 22 м). Има многу силно обѕидие со кула на источниот крај и цистерна за вода, а потекнува од 6. век. Наоди: многу доц-
Сл. 126. „Долно Градиште”, Сопот, доцноантички граничен кастел. Акрополата (шрафирана) е користена можеби и во доцниот среден век
ноантичка керамика, монети од доцниот 3. до 6. век. Во јужното подножје се протегала цивилна населба, во која делумно е раскопана една базилика (6. век). Друга помала црква е откриена 1 км источно оттука.
Големиот кастел на Долно Градиште контролирал голем дел од границата помеѓу провинциите Македонија и Дарданија, повлечена по сртот на венецот Црн Врв — Градешка Планина.
Средновековни остатоци. Добрата состојба на акрополата (до денес) дозволувала без значајни поправки оваа минијатурна крепост да биде користена и во доцниот среден век. Тогаш бил подигнат манастирот Ѓуриште со црквата на св. Богородица, а околу средината на 14. век во него била погребана, по cи изгледа, кралицата Марија Палеологова, втората жена на Стефан Дечански (Б. Алексова 1959, 121—129). Логично е да се очекува и
282
некоја крепост или засолниште близу до овој значаен манастир, а акрополата на Долно Градиште како најблиска и добро сочувана одлично би одговарала на овие потреби. Се ова треба допрва со ископувања да се потврди.
Околу 1 км западно од Долно Градиште лежи месноста „Горно Градиште”. Поставено е на една не многу висока чука во венецот на Црн Врв, близу главниот срт и покрај еден од премините кон долината на Пчиња. Денес е обраснат со густа ниска шума, а хумусот ги покрива археолошките остатоци. Поради тоа успеав само делумно да го премерам. Се работи за правоаголен простор од 50 х 30 м, обграден со послаб ѕид (без малтер ?) и со влез од југозапад. На средината на овој простор стоела квадратна кула. Од две страни укрепената позиција била природно бранета со вертикални карпи.
Претставувала планинска стража или феудален ловечки дворец ? Движни археолошки наоди не се прибрани.
Сл. 127. „Горно Градиште”, Сопот, средновековен ловечки дворец ?
Т. Томоски го лоцира непотврдениот град Коритос на просторот околу Ѓуриште, без да има какви и да се докази или барем индиции за тоа. Исто така, тој сака тука некаде да ја смести и резиденцијата на деспотот Оливер, заборавајќи дека низ средновековието и Штип влегувал во регионот на Овче Поле. Споредувајќи ја величествената крепост над Штип со минијатурните тврдини Горно и Долно Градиште кај Ѓуриште, нема потреба да докажуваме каде столувале деспотот Оливер и по него Константин Дејанов. Уште помалку шанси има, некаде на тој простор да се лоцира градот Коритос.
283
Сл. 128. Ѓуришки манастир, Сопот, златен накит од гробот на кралицата Марија Палеологова ? (14. век, по Е. Манева)