Марко Цепенков

АВТОБИОГРАФИЯ

 
(Марко К. Цепенков, "Фолклорно наследство", Том 1; Академично издателство "Проф. Марин Дринов", София 1998)



Мнозина философи има гоедари и мнозина гоедари станале философи. Вака велат нашите стари. И вистина — така си е, спроти како сум уценил мнозина мой приятели и неприятели, а най-поекье сум се чудил на татка ми, Бог да ми го прости.

Татко ми се викаше Коста Марков Цепенков. Дедо ми беше от село Ореоец, Прил.1 и работеше самарджилък во Прилеп. Деда ми яз не го зафтасаф. Татко ми прикажуаше за деда ми, како му го клале прекарот Цепенко. Еден неделен ден бил обуен со едни бели гакьи, многу разцепени, дури до газот, и излегол настред село да играт со децата. Едно [г]и виделе и му свикале: „Марко Цепенко, Марко Цепенко", и от той ден беше му останало прекарот „Цепенко". Дедо ми бил многу песнаджиа, що бил многу гласоит. Ко[г]а кье излезел да оди на с. Коньари, да венчаа или да кърсти кай кърщен[и]цит[е], що [г]и имал, ко[г]а кье запеел една песна, дури в Коньари кье се слушало, и едно кье чуеле кърщениците, кье излезеле на бунище да го пречекаат. „Деца, невести, излегуйте да го пречекаме, оти нункото иди." Вака кье си речеле кърщениците и кье излезеле на бунище да го пречекаат.

Ко[г]а кье седнел на чес[т]на търпеза, три дни и три нокьи се кралцкьи песни кье му пеел на сфатоите или на гостите, спроти како да бил дено. На многу села бил дедо ми нунко, само и само дека знаел „турли-бе-турли" кралцкьи песни и дека бил многу гласоит, и друго, дека бил самарджиа, а пак и бил първ майстор за самари праенье, прочуен и во Прилепско, и во Битолцко, и во Тикфешко, та секой идел при него да му напраи самар. Ете от той себеп селаните го клаале нунко. Во мое знаенье три села зафтасаф да сме нункои: Коньари, Кадино село и Бела църкфа.

Дедо ми имаше четири синои: по-големио, Никола, куменджиа работеше во Прилеп; Коста, татко ми, екьим работеше насекаде, а най-стреднио, Ристе, майстор во С[т]амбол работеше; а най-малио, Илче, чешлар2 работеше многу години во Софиа, во Прилеп и най-после во Крушоо. Имаше и три кьеркьи дедо ми: едната я викаа Като, другата — Маро и най-малата — Дафо. Ката умре во Прилеп и яз не а зафтасаф, а Мара и Дафа — во Крушоо и [г]и зафтасаф.

Само татко ми и Дафа3 беа песнарии како татка си (деда ми), а друзите не беа толку многу <1>.

---------

 
        Да [г]и остаам на една страна стричеи ми и теткьи ми, Бог да ми [г]и прости, кай що починале, и да прикажуам нещо за моио ми мил татко, како започнал да живей во детинстфо, во стредна доба и во старос[т], да дури умре на рацете мой и на от сестра ми во 1873 година, 20 ноемврии.

— До 15 години без гакьи сум одил, синко — ми велеше, — и арач не сум платил, а вие сега, щом се роди мажко, и плати му арачот. Тежко ви вам, що изчекафте овой век!

Близу до два[д]есе[т] години ко[г]а дошол, ни занаат ватил, ни па некоа рабо­та. Само кьеф си терал, на лов си одел, гускьи си запатил и со гусакот одел, со друзи гусаци да се надтепуат. Такфие работа ти праел.

Еден неделен ден се качил на една църница да яди боболкьи во Долни бафчи4 и за пакос[т], дошле арачиите, та седнале под църницата и отфориле тефтерите да гледаат, кой платил арачо и кой не платил. Како ти седеле, седеле прибари два саата, и никако не се опулиле горе на църница да го видат татка ми. Татко, стоейкьи на една гранка два-три саата, му капнале нозете, стоейкьи, и най-после беше риплал от църница долу и веднаж беше се изпраил на нозе, и тре[щил] прао удолу. Рипнале двайцата арачии и му се пущиле по него да го вакьаат.

— Стой бре, кьерата — му велеле, — да те видиме кой си ти!

Бре, брате, ич ти стои татко, кога можел да бега како некой стършен.

— Бегай, бегай, еве ние те пишафме, кье си го платиш арачот!

— На, на-а арачо! — му помафтуал десната рака и бегал.

При се що не платил арач, ама малку како да се сетил, оти треба да биди домакьин и побарал некоа работа да вати. За стрекьа, търгнал зет му да оди в плани­на, да му бичи греди и щици на некой бег, и татко ми нашол за мунасип да оди и той бичкьиджиа. Ошол во планината Рамна бука и се настемениле тамо да работат. За първио и вторио ден имале леб од дома и на трекьио векье започнеле да варат бакърданик5 и да ядат.

Сфариле бакърданик и го туриле на една мешина, и му седнале да ручаат.

Каснал една топка од бакърданико и му се залепил во небцата. Голтаекьи, кье се удаел. Кай ти пусто видел и ял татко ми таков бакърданик — од ържано брашно и пос[т]ен. На часот беше станал од ручекот, гьеоа кье оди на вода, и си ошол дома.

Видуайкьи планината, се сетил дома да биди дървар. Го молил зета си, Смилета, да му купи едно магаре и собрал уще две-три од бафчанджиите, та ти бил дървар баегьи време. Дури било лето, арно му било, ама во зимно време голема мака му било.

Остаил дърварлъко и ти се сторил фурнаджиа. И вурнаджилъко му се смачи, по време се сторил бакал. И од бакалъко се остаил и мунасип нашол да оди на тугьина до Влашко, за да спечали многу пари гьеоа ми ти.

Одейкьи во Влашко, барал работа вамо-тамо, не можел да найди. Се конущисал со некой измекьар, що бил при некой кадия, и той го зел при себе, како за помош[т]ник да му биди при кадията.

Седел, що седел некоя година, и пак си дошол дома, со колку пари що беше спечалил. Дойдуайкьи дома, си [г]и поарджил паричкьите и се согласиле со брата си Никола да одат во Сърбиа. Рекле и ошле.

Никола си седнал на занаато, а пак татко ми се сторил пандур при кназ Милоша. Сите пандури, що биле при Милоша тогай, биле се од Макьедониа. Най-поекье биле се суварии (кановой) околу Милоша.

На Великден излегол Милош надвор од Белград со сите коньаници, да играат кошиа (алатурка), за Милош да гледа сеер.

Играле, що играле, и на сфършуанье [г]и боднале коньите за в град на дизгьин. Како що му бодиньал атот на татка, дошол до една калдърма, що била сниже­на, за да върви некоа вода, и наместо що да я извърви, бодиньаекьи, браздата, той я рипнал и му се пукнале сите три колани, та го фърли татка со се седло на десното рамо, и на местото си умрел. Го кренале другарите и го однесле в град. Му кажале на Милоша и Милош го зел во сфоята одая, та го клале во една пресна кожа од браф. Два[д]есе[т] и четири саати, що ич не се ра[з]будил. Ко[г]а се разбудил, чул глас од мало дете да плачи и му осмърдела кожата.

— Море, кай сум овде бре, Димитри — му рекол на другара си, що го вардел да се осфести, — що вака ми смърди? Що чуф глас од мало дете?

— Молчи, не викай, Коста — му рекол, — оти овде си во одаята од Милошица. Стой малце да му кажам на Милоша.

Отърчал и му кажал на Милоша, оти се сфестил татко. Дотърчал Милош и го израдуал, дека се осфестил. Од ден на ден си оздравел. Многу го милуал Милош, дека бил татко ми многу юнак и бинеджиа.

По време остаил пандурлуко и ошол во Смедерео, та ватил едно каве, вурна и меана баш до Дунао. Тамо беше я курдисал арна работата и клал в кьемер стотина дукади. Го усетиле двайца сърби, оти има сто дукади в кьемер, и му скрояле еден маривет да му [г]и земат. Еднио сърбин имал една сестра и ката ден му носел по една кьиска цфекье, за гьеоа го милуала. Еден ден му дошле на татка сърбите и му рекол еднио вака:

  Брат Косто, мене ми дойде на сон да одам кай фильан нива, под една круша, що била тамо, да откопам еден казан дукади, арно ама требало еден чоек да е со бели очи и да има еден нож (ята[г]ан) со църни кабзиньа, и да го бележи местото, та да го закачи ножо во стредето, и после да се копа казано со парите, а без така да се стори, не се явуале парите, а па ти си со бели (сиви) очи и имаш ятаган со църни кабзиньа. Ай, ако сакаш, ела со нас да го откопаме казано и да си [г]и делиме парите, и така си ни приятел.

Пусто око чоечко лакомо, беше се излагал и отишол тамо со сърбите. Забелезал местото, кай що му кажал сърбино, и го закачил ножо во стредето; едно се изпраил, и туку му върлил една рака пепел в очи. За късметот от татка, беше се наведил и преминала пепелта преку глаа, и на часот търгнал пищоло на ниф, арно ама не [г]и погодил, чункьи бегале многу силно.

Некой месец що се криле и одвай го измолиле татка со приятели да [г]и прости, и [г]и прос[т]и.

Во Смендерео насадил два[д]есе[т] ильади прачкьи едно лозе и тамам фтасало, за да бери грозйе, побегнал от Сърбиа по некоя грешка6 и остаил и лозйе, и се.

Отко[г]а поседе дома, пак му се кошна во Влашко со Никола и там беше начекале времето да спечалат пари. Во тоа време имало некой, Слуджар Тодор що го викале, и той накренал сите ябанджии (най-поекье макьедонци) против боярите со еден лажлив ферман, гьеоа од Русиа беше му бил да[д]ен.

Ко[г]а беше се надигнале ябанджии два[д]есе[т] и шес[т] ильади <2>, му легнале да [г]и пленуаат боярите, дощо му нашле по кукьите, се му плениле, дури фтасале турска войска и се разпърснале востаниците.

Бегайкьи татко со 30—40 другари од Влашко за Немечко, сите беше [г]и изтепале потерата, само шес[т] души живи беше остаиале, со ниф татко ми и стрико ми, татко ми лесно ранет во плешката оспреди.

Еден ден беше биле скриени во едни търнье печесна[д]есет души, и тераекьи си еден каравлаф (тера) два вола по пат далеку од ниф, колку пол саат, се одбил еден вол от пато и клинканица прао дошол кай ниф, та застанал да [г]и гледа. Бре, намаале (с маханъе с ръка) да си оди, бре, му викале, не се изтаал и фтасал каравлао, та си го забрал и [г]и видел. Отеруанье волоите в село, кажал на селаните и [т]ъргнала потера. Станале да бегаат востаниците и ватиле еден вокькньак (овошка) метерис, та сума лугье от потерата беа изтепале.

Нейсе, како било — било, си дойде татко ми дома и му се курдисал да [г]и яди парите, дури беше си [г]и доял. Сега за Сърбия пат нема, за Влашко — ич, вамо занаат нема, вамо сака да се яди, туку се чудел що да праит.

За късметот негов, ете му еден мияк <3> од Лазароо поле в чаршиа, стар околу 60 години, кай му вадел еден катник на некой чоек. Му го изва[д]ил многу лесно и му [г]и видел татко ми алатите отфорени, та почнал да му [г]и гледа еден по еден и да го праша, кой алат за какфа потреба ет.

  А що ме прашаш бре, момче — му рекол мияко, — ти не кье се учиш екьим, да що сакаш кой алат за коя потреба ет? Ай, ако си севдалия, ела со мене, да ти купам еден конь и да ойме по вильаето, да лекуаме болни и неолни, да колку пари кье изва[д]име, ортачкьи кье си [г]и делиме и занаат кье те научам. Мене ме викаат аджи Стоян, яз сум бошнак <4>, не прегледуам дотолку.

Кога [г]и чул татко ми тиа сборои од аджи Стояна, веднаж беше му се зале­пил. Бидейкьи имал иктиза за чоек аджи Ст[оян], го зел татка и му купил конь, та търгнале по села и градои, да бараат болни да лекуаат. От сараджа лекуал, од очи перделии, от камен, от протурен и от секакфи рани и друзи неоли. Во една година — две сио маривет беше го каптисал татко. Се чудел аджи Стоян на силната памет, що имал татко.

— Ах бре, Коста, що те жалам, дека си безкнижоен, чункьи овой занаат треби да знаиш книга, за да си пишуаш билкьите, що лекуам, чункьи без книга не се паметуаат.

Ко[г]а чул татко тие сборои од аджиата, се позамислил малку и му текнало, оти безкнижоен чоек екьим не бидуа, та го замолил аджиата да го научи. Му пишал аджиата едно алфавита на гръчкьи и му кажал неколку пати. За чудо големо, беше го научил алфавита до една недела и му пишал една книга на аджиата, како поздравле­ние по гърчкьи (гърчкь[и], влашкьи, каравлашкьи, арнаутцкьи, турцкьи знаеше да сборуа фарси и сърбцкьи векье — цел сърбин беше) и му го дал на аджиата. Ко[г]а го отфорил аджиата, си го пеит саде за кьеф7.

Само една грешка беше имало, що немало одделени сбороите, како що му е редо, ами се со ред биле пишуани едно до друго и без ударение.

— Абре, Коста, оти ме лажиш — му рекол аджиата, — оти не си знаел книга, еве кай си знаел, само ова ти е грешка, що не си [г]и разделил сбороите.

Ко[г]а разбрал татко како сакаат сбороите да се делат, го вързал во ум и уще една недела се учил, се научил совършено да пишуат и да ти пеит по гърчкьи.

По малце време се научил и бугарскьи и сърбцкьи, та ни поеше песни по сърбцкьи и по секакфи, да дури умре ни пееше и по сърбцкьи песнарици.

Три-четири години що шета со аджиата, и се научи по-арно од него да рабо­ти за джеравлъко. За болести однатре и тие [г]и научи, се од голема практика. Натрежните болести [г]и лекуаше со надвор сурдисуанье и со кърв пущанье од рака, ама ако беше болнио со голема тежина на сърце и големи огнеи. А пак старите, болни и слаби що беа на снага, му праеше еден маджун со силни билкьи и друг.

Многу кьамил беше, за да го познай болнио, али кье оздрави, али кье умри. Той, що не му го вакьаше окото, не го вакьаше да го лекуа. На лева страна со куршум удрен не го вакьаше да го лекуат, чункьи непара оздравуале. И ако имаше коска со куршум скършена од лакото угоре или от колено угоре, не веру-аше да оздрави той болен.

Ко[г]а кье го видеше некой болен за първ пат, едно кье си дойдеше дома, и кье го прашафме за болнио како е, али кье стани, али кье умри. За чудо големо, како що кье ни кажеше, така кье излезеше.

Народо го прекаруаше? Коста Цепенков, екьимо на сиромасите.

  Море, ай да го викниме сиромашкьио екьим, да не ни треба Филипа и Алекса да не слечат.

Кога кье му да[д]еше некому шербет, за да го сурдиса, ама да го клава некого во пот, ако е настинат, тамо кье седеше, како бабите що седат при некоа тежка жена, ко[г]а да рагьа, шу, како от како да му поможат на болнио. Отко[г]а кье стане­ше болнио, колку кье му коптисаше от сърце, толку кье му да[д]еа; со акот, що кье му го да[д]еа, кье му да[д]еа и некой бакшиш — я бофчалък, я друго нещо.

— Ами оти бре, татко, му кандиса на толку малце пари? — кье му речефме од дома.

— Колку за аяк терето (пот на ногата) ми се плакьа бре, синко — кье ни речеше, — нека речи Бог да прости, и той е сиромаф юнак како мене.

Ако ценеше некой чоек, от пушка удрен, сто или двесте грошеи, отко[г]а кье го оздрави болнио, ако му скьинеа, па кье му простеше и не се караше.

Со една реч, многу беше милослив за сиромасите и не беше стреброльубец. Сто пари му земаше аяктере на сиромаф да пойди, да два[д]есе[т] пари земаше за еден катник ваденье, така и за сите болести, що кье леку[а]ше.

— Оти бре, татко, толку ефтино работиш — кье му речеф, — лели треба да ни остаиш троа сермиа ко[г]а кье умриш, за да живеиме и ние, како що живеат комшиине?

— Доста ти е бла[г]ос[л]оот, що кье ти го да[д]ам, синко — ми велеше, — чункьи бла[г]ос[л]оот от татко чини поекье от стока ако ти остаам. Па и друго да ти кажам, стари ка[к]о що рекле: на челад прокопсана не треба стока да му остааш, чункьи бидейкьи прокопсана е челадта, сама кье си спечала, а пак на челад непрокопсана па не треба стока да му остааш, чункьи бидейкьи непрокопсана, сета кье я изе[д]ат и кье я запустат. Да гледай, синко, биди прокопсан и гледай едно чес[т]но име най-първин да спечалиш, да после и стока кье си спечалиш.

— Арно така велиш, домакьине — му велеше майка, — ами лели имаме умирачка, е-е старос[т] кье дойди, тикьи треба пари да ти се найдат за тоа време.

— За колку ко[г]а кье умрам, домакьинко, нищо некьум да арджите по мене, ни за дужбина да даваш, ни парастаси да пеиш, ни парусии-марусии да праиш, чун­кьи яз сум си напраил сто пати поекье, отколку кье ми праиш ти. Ама ти кье речиш, що добро сум наприл, що се фалиш? Еве що добро сум напраил и ти сама кье се сетиш: на невестата од Льакаида желката од врато и а извадоф; од детето Цървенкоо сараджите од нозете му [г]и оздравеф; на турнето Юсета сараджите околу гуша му [г]и оздравеф; на Ангьелка од Бела църкфа брадайцата од рилката му я изтребиф и сега ми е Сфети Иоан; Божина Секоикьа от с. Лажани, удрен со пушка со два куршума и три балтинье, го оздравеф; Насин, воденичарот от Крушоо, носо беше му го изело йенмеджето (живеница), я[з] му го издравеф и стребрен му кладоф, и ете го жив; попа Божина от с. Крапа, удрен со пушка од арамии, яз му го извадоф куршумо од осум драмои, и ете го жив; Миялчета влаот, от Крушуо, сандъкемини во Кьичаа, удрен со пушка, яз го оздравеф. Е, сакате уще да ви редам? Колку коса що имам на глаава, толку болни и неолни сум оздравел, со помоща Божя, и сите тие велат: „Бог да прости". Ете затоа некьум да ми пеиш, жено, парастаси и парусии, чункьи моето добро, що сум го праел на болни и неолни, доста ми е, що ме Бог да прощаваат со ильадници лугье. Да ако не ми е доста той Богдапрос[т], не кье ми е и пеаньето парастаси и друго, затоа тоа гайле да не го бериш ти. Нека ми се[т] живи челадта, ако стигнам голема старос[т], кье ме гледаат сакат-некьат, едно отщо кье му биди греф, друго, що кье му биди страм от сфетот,

Со вакфаа надеж[да] живееше татко ми, Бог да ми го прости, во царстото небесно да го кла[д]и, да дури умре. Од негоите набожни сборои, що ни [г]и велеше, се опояфме донекаде и ние сите во кукьата, а най-поекье майка ми. Дури умре и тай помагаше на болни и неолни о[т]що можеше.

Во тоа време се яви еден магаровалиа<5> во Прилепскьите села да бележуа от сипаница. Едно разбра татко, и му търгна по траго да се научи, како можи да го каптиса и той занаат.

Тамоси-вамоси, го каптиса и сипаничарлъко и бележуаше да дури може­ше да вява на конь, да оди по Прилепско, Кьическо, Дебърско, Ори[д]ско и по друзи места.

Не само екьимлък и сипаничарлък знаеше татко ми, ами уще многу занаати, що кье му видеше око, кье напраеше.

Брат му Никола, бидейкьи куменджиа беше, татко многу пати тамо седеше и од гледанье можеше що да сакаш да ти напраи. На многу пушкьи и пищоли нови кундаци му напраи; на сабьията[г]ани му прасше кабзиньа од рогои и ножници.

Кукьата нова я напраифме, щици парчиньа що останаа, той сам сандалии [г]и напраи, и ден-денеска сет у сестра ми.

На сабьи и ножеи отфораше чуден джувер. Едно време седеше аскьер во Прилеп, по кукьите къшла праеа, на сите юзбашии и мульазими джувер му отфори на сабьите, Осфем тоа со аскьеро.

Еден юзбашиа имаше сараджа на една нога, що не можеа да го оздрават во царцкото астаане; не знам како беше сетил, оти татко знай да лекуа сараджи, го вати и го излекуа. Една полна шамиа со бешлъци од юзбащията зеде. Како сега да [г]и гледам, нá.

Оздраве и неколцина аскьер, що не можеа да излекуаат во цар. астаане. От той себеп се яви дури пред паша работата, та пашата го посака татка да го земи, за во аскьеро да биди екьим. Арно ама татко некьеше, чункьи есапеше, ако влезеше во аскьеро, требаше да оди со аскьеро од град на град, да носи челад, жена со себе и затоа не приима.

Навистина чуден беше татко ми<6>, во що да го бараш, се знаеше, от сичкьите занаати разбираше; за Бога милуаше, за пулитика — уще поекье. А пак приказ­ни и песни колку знаеше, есап немаше, ни баре череко яз не сум [г]и пишал. Ко[г]а кье седнеше во некой сайбет со лугье, се той кье прикажуаше, чункьи що кье кажеше нещо, секой кье се чудеше и кье го молеа уще нещо да прикажит <7>.

При сичко, що знеше толку занаати татко ми, па беше сиромаф и сиромашкьи живеефме. Яз и брат ми Йоан и три девойчиньа бефме <8>. Яз во сите по-голем, арно ама и яз невреден да ранам кукьа.

Многу пати татко ми велеше да учам еден занаат, ама еден, да да бидит вреден, а не како той, що знаеше многу и ни еден салам не го знаеше.

— Политехнитис, аримо спитис <9> бидуат той, що мно[гу] занаати вакьа и не [г]и довършуат. Да затоа ти велам, синко — ми велеше, — научи некой занаат со корен, да после ич не бери гайле.

  Еда арно занаат да учи бре, домакьине — му велеше майка, — ами книга не кье учит?

  Безбели и книга кье учит — е велеше, — ама малу-многу, нека се научи колку да можи да си го пиши името, да речиме, и да крепи тефтер; нека го научи букфарчето, наусницата и псалтиро, капа му дупит на Маркуша. Поекье нека учат тие, що кье бидуаат попои.

Спроти тогашното време, асли и толку се учеше я, по псалтирот учеа, сфетчето и апостолот. Нейсе, како и да беше, ме прати на даскал при аджи Костадина Дингулета от с. Варош, кога учеше во кукьите от попа Алекса и от тука — во кукьите от Търпчета. (Сега я има Бомбол таа кукьа).

Даскалницата беше еден чардак, кай що учефме сите, поседнати на голи щици вкърс[т] нозе, едно до друго децата, а пак даскалот, седнат на едно тезгье от терзия — и той вкърс[т] нозе, со еден долг прат в рака, да досига баегьи скраа и да не тепа, ако не пей некое или разлааме.

Често кье стануаше даскало и кье вървеше покрай нас, та кье ни удираше по плекьи со прато и кье ни вели:

— А пейте бре, пейте, а пейте!

Тоа кье почнефме да пейме, брате мило, кой от кой да викаме поекье.

Едно вели: „аз земьа аз"; друго пей „букье азбра"; трекьо вели „помилуй мя Боже"; четфърто — „коловозлублено" и друзите, кое како що си учефме, така и си пеафме, ама не со низок глас, ами со висок, що да се слушат до не знам каде. Цела авра еврейска беше тогай даскалницата.

Отко[г]а кье не завъртеше даскалот окулу-наоколу и кье ни удри по еден прат по плекьи. (Пусто ребренье, що се ребреф, ко[г]а кье се приближеше даскало до мене, чекайкьи да ми го удри прато по плекьи, за права Бога. Многу мака ми беше, оти да ме удира без кабает, арно ама адето му беше таков, тикьи истер истемес, кье траиш и прат кье ядиш, и по рака со прачка кье ядиш, бре, и валака кье те тепат даскалот, пак кье траиш). Кье си седнеше на тезгьето и кье почнеше да си повезуа некоа книга али да прелишуа нещо со щамбечкьи слова. А пак ние, децата, кье почнефме да си праиме муабет, да се задевафме и да се клеветефме на даскалот: „Даскале, ова ме окара" — му велеше едно; друго: „Даскале, ова се задева"; трекьо: „Даскале, ова ми го грабна орлоото перо", и друго, друго.

На тие давии од децата даскало кье му викнеше откай що седи на тоа, що се задева:

- Бре, гьаоле бре, седи мадру, кье те кла[д]ам во валака!

По рака кье му се валеше да го тепа или на една нога да седи и друго, що кье му текнеше, тоа кье му речеше, или кье му речеше и кье му го стореше.

Кье не викнеше пред него даскалот и кье не курдисаше на коленици да я речиме матимата. Кой я научил матимата арно, кье му преда[д]аше друга матима:

От тука до тука да земиш ти, и от тука до тука да земиш ти — кье му речи на друг, — а па ти не го з[н]аиш арно, затоа кье го учиш уще.

Кой кье го изучеше букфарчето, наусницата, псалтиро и друго, кье го однесат неколку деца дома у него и кье го креваат да го удрат со глаата од горнио праг на вратата до три пати, велейкьи: „Достоен, достоен, достоен" — до три пати. Татко му, майка му на детето саде кьеф кье беа, дека му го кренаа детето за достойно.

На децата, що кье го кренат, кье му да[д]ат нещо бакшиш, така и на учителот кье му да [д]ат бакшиш8.

Нейсе, како и да беше, тогай беше, кой колку кувет имаше, толку кье учеше, а пак яз, сиромашец, ко[г]а ти учиф, учиф — цела година що ти учиш, одвай букфар­чето го научиш, и ватиф по троа да пишуам по нещо иминьа, села, еднаж по едно — едно, два пати по две — четири, и ме спойме татко да одам на занаат, чункьи доста ми било ученье.

Голема севда яз имаф да учам, ами пуста сиромащиа, те остаа да учиш, ко[г]а немаш пет пари за книги да си купиш, сакаш-некьеш, на занаат кье одиш, за да се учиш и лебо да си го вадиш.

Видоф — не видоф, излегоф од даскал и се главиф у аджи Петка и содружие Коне и Пере Каранджулови, на терзии (азърджии), за 6 месеци — цели четири[д]есет грошовци; от шес[т]те месеци се главиф 120 грошеи за една година време и две рала чевли, и да си ядам од мене — носиш во торбето ържан лебец со солца и празок на дукьан, да си ядам.

Многу пати му велеф на татка ми, оти не ме остаи поекье време да одам на даскал, за да се изучам арно, ами само со толку ме остаи.

— Море, де бре, синко, доста ти е толку ученье — ми велете, — не кье се чиниш поп, да що сакаш толку да се учиш? Доста ти е тоа, що го знаиш, да дури капа ти дупи. Ете знаиш во секакфа книга да пеиш; знаиш книга да пишиш; знаиш есап да праиш; е-е, знаиш и по некой темесук да праиш. Е, прао, що е прао, синко, ем тако ми Бога единега, ти от поп знаиш по-арно. Знаиш али не знаиш, синко Марко, оти от попа Рабуша па ильада пати ти по-арно знаиш книга, отколку по[п] Трайко от с. Долгаец. Ем кье ти го донесам, синко, еден петок вечер, да видиш и да поверуаш, оти ти ильада пати ти поекье знаиш.

Со такфие сборои сиромашкьио ми татко ме утешуаше, само и само да одам на занаат, да си го вадам лебо, чункьи 6 — 7 души бефме дома и мачно можеше да не гледа.

По две-три недели, туку еве ми го поп Рабуш, ми го донесе на вечера. Отко[г]а вечерафме, ме натера татко да му го пода[д]ам вангьелието на попо, да ни кажи нещо за Бога. Само да видам, оти поп Рабуш не знаит да пеит книга и пак поп йет. Му го подадоф вангьелието от пред икона на попо. Го зеда попо и го отфори во скуто, да пей гьеоа. Пикна раката в пазуа да бара зърцала; бара, бара, гьеоа му [г]и немало. На тоа згора посигна татко под перница и извади негоите зърцала, та му [г]и даде на попа Трайка. [Г]и зеде попо в раце, [г]и кладе на очи и погледа во вангьелиата, пак [г]и изваде од очи зърцалата, [г]и.избриша со кърпата убао и пак [г]и кладе, и се опули во вангьелията. Я замавна два-три пати глаата и речи:

— Хака, хака, овие зърцала ич не ми се уйдисуаат, братко, ситни словава ми [г]и гледаат, како некой гниди. Ай до реда ко[г]а кье дойдам, кье си [г]и носам моите зърцала и тогай кье ви пея и кье ви прикажам, а сега, ако сакате, да ви попиям.

(Той поп Трайко вистина не знаеше книга, ама пак знаеше чудни гьаолии (сойтарилъцъ), що секой, що кье го видеше, кье се учудеше и кье прикажуаше).

— Ей, синко, виде, оти поп не знай колку тебе — ми рече татко, — затоа ти велам да не се стегаш толку, за книга многу да учиш, ами занаат, занаат да учиш, оти той дава леб, а не книга, що не ти даат леб. Ете поп се сторил поп Рабуш — и не знаит колку тебе. Не оти некьум да знаиш многу книга, ами еве сме па и сиромаси, тикьи не можиме да денгубиме.

Co такфие и друзи сборои ме утешуаше сиромашкьио татко и ме остаи да одам на занаат.

Имаф и на занаатот севда да го учам, ама па севдата, що имаф за книга да учам, беше многу голема, Арно ами пуста сиромащиа, немаф си пет пари да купам иекое книже, да си пеам.

Бог да прости од некой другари деца, що беа по-богати, що ми дадоа едно книже од Настрадин оджа и од Бертодола <10>, та со ниф първо се учеф да пеам и да разбирам от тоа, що го пееф.

Во 1846 год. татко отиде во Ст[р]уга да работи екьимлък. Туку му текна, прати книга отаде на майка ми по едни кьираджии, да ме носат мене во Струга при него. Тамам во месец маиа ме зеде кьираджията и ме донесе во Ст[р]уга при татка. Конако му беше на татка во кукьата от попа Йоана, Бог да го прости, близу до Дримо и до касапниците. Седейкьи яз некой месец во Ст[р]уга, ду[ри] го разпознаф градо, после ме даде татко на даскал при Наума Хаджов, да учам книга, ама по гърчкьи да учам, чункьи бугарското беф го научил от кора до кора, що велат стари, да требаше да се научам и гърчкьи. (Во С[т]руга тогай учеа само гърчкьи).

Почнаф да учам алфавита и за бърго време го научиф да го пеам како вода букфарчето. Од букфарчето веднаж ме превърли татко во псалтиро — псалтиро бил како некое море най-големо, во него имало сета наука, затоа него требало да го учам; се курдисаф до даскало Н. Аджов и го почнаф да го учам „Макариос анир, осу кье порефти..." <11> и другото.

Во таа година мислам да беше дженгот со маджарите во Немечко <12>, чункьи идеа во Ст[р]уга некой песнарици сърбцкьи, що пишуаше во ниф, дженго как се праел со маджарите и како му дойде руска войска на помош[т] на немецот, та [г]и победиа маджарите.

Во таа година беше се явила големата сипаница во Кьичаа и во вильаетот Кьическьи, та му дойде абер на татка од еден приятел да оди тамо.

На часот татко не можеше да оди, чункьи лекуаше еден селанец от село Лабунища, изе[д]ан од една мечка, що беше я ранил самиа той во една нива, сеана со царивка. Отко[г]а го излеку[а] чоекот, купи уще еден конь за мене и ме однесе во г. Кьичаа. (Толку беше гърчкото ученье мое.)

Едно слегофме от конь на ан, и дотърчаа кьичевчани да го викаат татка да бележуат деца от сипаница.

Другьио ден мене ме даде при еден терзиа, да учам занаат и да седам кай него, чункьи татко кье шеташе по бележуанье деца по градо и по селата. Сите села [г]и избележа и бележа околу ильада деца. Ни ед[но] не умре од бележаните деца, и гърчкьио владика кьическьи, що беше тогай во Кьичаа, му даде на татка едно шайтнаме (свидетелство), оти най-добра мая имаше и ни едно дете не му умре от тие, що [г]и бележа.

Тоа шайтнаме и ден-денеска го чуам. Санкьим защо ми е, туку ми е ка[к]о мака да го изкьинам и сум го остаил кай сестра ми да стои.

У Науна Влао яз седоф до пред Великден и пред Великден ме прати во Крушоо со еден тоар яйца, да му однесам дома на майсторо.

Му [г]и однесоф яйцата и Великденот го праиф кай стрика ми Илчета, чункьи Илче и Ристе тамо живееа, а пак ние и стрико ми Никола во Прилеп живеефме.

Стрико ми Илче беше бакал тоа време и ме задържа за калфа при себе за неколку време, дури дойде татко ми во Крушоо и ме зеде татко, та ме однесе дома. Поседофме некое време дома, айде бакалъм, мунасип найде татко, кье ойме на Битола, тамо кье праиме екьимлък и тутунджилък. Татко рече и не можи яз да одречам, кье се оди и друго чаре не беше.

Тамам в 1852 година отидофме во г. Битола и ватифме еден дукьан во Солни пазар од аджи Шандана. Наредифме спицариата и донесофме тутун от Прилеп, та го сдобифме и продаваф яз, а пак татко екьимуаше низ Битола.

Не би късмет да седиме многу во Битола, чункьи во тоа време се отфори кавгата во Севастополе со Руссиа и европейците со турчинот <13>.

Се дигна сио аскьер од Битола и отиде во Севастополе. Остана празна Бито­ла и мене ми се секна алъшферешо. Бидейкьи така, айде си дойдофме пак Прилеп и яз се главиф на терзии у Ицета Мърмета. Туку една вечер ягън се стори во чаршията и изгоре от край до край; той янгън беше во 185... во месец августа <14>.

По ягъно после, отко[г]а се напраи чаршята, се главиф яз у Тимиона терзията, първ майстор во Прилеп (чоаджиа), мерак яз да учам занаат. Во таа година има­ше страшен алъшфереш, тикьи яз се главиф у Тимиона по 6 и руп на ден да шиям панталони и друзи алища.

Ко[г]а се главуаф, беше неделен ден, дома у него беф. Се погоди у Тими и Д. Миладинов, и Фони Зинзифов, дури и тие ме кандисуаа да седам, за колку що ми дааше руга Тимион, и како и да беше, се погодиф и седоф у Тимиона неколку години, да дури излегоф майстор.

У Тимиона имаше еден калфа, го викаат Коста Гуджиков. Коста беше учен на гърчкьи во Филибе. Голем мерак яз сториф да се научам гърчкьи. Се сприятелифме многу и го молеф да ми сборуа се гърчкьи; со денеска, со утре се научиф да сборуам гърчкьи, спроти колку що знаеше и Коста, и да пишуам.

А пак бугарскьи, от тоа що знаеф, ич не беф благодарен. Да одам на училище едно беф голем, друго сиромаф, трето татка треба да го слушам, како що ми велеше занаат да учам, тикьи ко[г]а да видиш — кьути и молчи; да оти мерак си имал за учение — имай си, кой те праша?

Ми падна до рака едно книже — житие от св. Никола <15> со цървени слова и кога му легнаф да го пеам, и от тоа, що можеф да разберам, кажуй му на татка и на майка на вечер, кажуй му, до що можеф.

По тоа книже ми падна до рака едно книже, во Солун печатено <16>, како поучение да беше, туку речи сум го забораил що велеше. И едно друго книже, от Солун печатено, од некой си Неофит <17>, покърстен евреин во Влашко, паче таа книга и сега я имам.

Во тие книгьи се учеф да пеам и да прикажуам. Во тоа време ми падна до рака и еден вечен календар, печатен во Стамбол <18>, и него и сега го имам. Ко[г]а го видоф той календар и го пеаф, ат не ме фтасуаше од радос[т], чункьи чудни рабо­ти видоф во него: празници кой кога пагьа; ко[г]а кье запостиме за Великден; Велик­ден ко[г]а кье падни; визгодина кога е и друзи многу работи. Отко[г]а [г]и вързаф во умот, почнаф да му кажуам на приятели от календарот, секой, що ме слушаше, се чудеше. А пак яз никако не се благодареф со тоа знаенье, чункьи гледаф и слушаф лугье, що идеа у майстора ми на муабет да прикажуаат чудни работи, од некой книгьи що пеале, тикьи мене многу мака ми идеше, оти да не знам яз онака, како що знай онцица. А пак кога кье го пееа „клио" по гърчкьи и да го разправаат, сум ти се чудел, чункьи Тимион „клио" го тьргаше тогай.

Сега бугарскьи векье знам чат-пат да пеам и да одбирам и по нещо од закон, чункьи спечалиф и едно книже, „Битописание" малечко, печатено во Филибе <19> и од него берикьатверсън се поразкършиф и се търгнаф од едно веруанье на иконите, що беф далдисал да [г]и гледам в църкфа и да му се молам, да дури сакаф некоа икона да ми мърдни со очи. Най-поекье мерако ми беше во иконата на сфети Нико­ла, чункьи му го имаф житието негоо. Од битописанието се сетиф како да [г]и веруам и [г]и честам иконите и како да веруам за ниф.

Сега векье бугарскьи знам донекаде, гърчкьи такугьере, айде сега и турскьи кье се учам. Го запашкаф еден приятел турчин, що идеше ката ден на дукьан, го викаа Афъз Адем, той да ме учит. Ми пиша елифбе <20> и почнаф да учуам. От се учам, ама занаатот уще поекье го учам, оти кьир Тимион ми дааше 6 1/4 гьунделък, втората година 1500 грошовци ми дааше и ме ранеше. Затоа многу му благодарам на Тимиона, ама за едно не му благодарам, що ми го прекладе името од Марко на Маркушу или Кушу, чункьи Тимион беше влаф, да от тоа му идеше бет моето име Марко да ме вика; аслим власите таков адет имаат: кого викаат Гьеоргьиа, кье го викаат Гакьи и друзи.

Близу 3—4 години седоф у Тимиона, ала бин берикьат ферсън, и руга арна земаф, и книга се учеф, да дури си излегоф сам на глаа и дукьан си отвориф. Отко[г]а излегоф майстор, почнаф да прибирам на дукьан од децата, що учеа на даскал, и да [г]и подпрашуам, како се учат и що учат на училище. Ежедневно идеше д-р К. Помянов на дукьан и сум го запрашуал за многу неща.

Во тоа време Д. Миладинов беше у нас даскал <21> и собираше песни откай нас. Беше чул Мил[адинов], оти татко ми знаит многу песни, та дойдуаше често у нас, да му кажи некоа песна. Еден неделен ден по църкфа после ни дойде Д. М. како на кафе, како навидум. Конущисан беше татко ми откай Тимиона на дукьан, седейкьи Д. М. и татко ми тамо на муабет, тикьи затоа дойде у нас како теклифсъс. Дойдуайкьи, го пречекафме, го честифме со ракьиа, со каве. И отфориа муабет, ова било — она било, и туку изваде Дим[итър] едно тефтерче от пазумарката, и отко[г]а го отфори, му рече на татка:

  Слушай, кьир Коста, що кье ти пеам нещо, що сум го записал од еден чоек, еве како: „Тумба, тумба дивина, йери копие върлаа, Амед бега го удриа и др..."

  Ама ти, кьир даскале — му рече татко, — що кье ми кажиш детницкьи работи; Божовно, нещо Божовно ако знаиш, кажи ми, да такфие детинскьи работи Марко мой едно чудо знаит.

На тоа згора се арниса Д[имитър] от той муабет и почна друг.

Отко[г]а си отиде Миладинов, отворифме муабет со татка и го натераф за ко[г]а кье дойди другаш, да го прашаме зао[т]що му се[т] песни, що сбират, и друзи детинцкьи играчкьи.

Втори пат ко[г]а дойде Д. Мил[адинов], го праша татко, зао[т]що [г]и сбира песните и друзите работи. Ко[г]а чу той сбор Д[имитьр] от татка и подкрепен од мене, како да се уплаши од нашето прашанье и се опули и налево, и надесно, та рече:

  Слушай вамо, кьир Коста, лели ме прашаш зао[т]що [г]и сбирам овие работи, ама ете ти земята и небото, ако прогоориш некому от тие, що [г]и знаиш ти (за власите), оти кье ме преда[д]ат на орело. Овие песни и друзи детинскьи работи, що [г]и сбирам, кье печалам да [г]и типосам, за да останат да се пеат неко[г]аш, ко[г]а кье нема вакфие работи, чункьи овие проклети гърци кье не погьрчат и друго чаре не бидуат. Еве първо яз кай сум се погърчил од немай каде.

Вакфие сборои и друзи многу му рече на татка и му разпрааше колку многу чинат тие работи (народните умотфорениа). Ами лели яз тоа нещо го кладоф во умот и от той саат ватиф да [г]и милуам тие работи.

Почнаф да пишуам приказни малечкьи и друзи работи од майка ми и от татка ми, арно туку не можам да [г]и наредам како що треба.

Не можеф бърго да пишуам, дури да пишам една приказна от татка, кье се стореше една недела, чункьи навечер кье го терам да ми я кажуат, я во празник, арно туку татко ми беше многу серсем, та ако беше со кьеф, кье ми я кажуаше приказничката али нещо, що кье ми кажеше, ако не — лафот не ми го чинеше. Ал си патиф со таа работа. Вамо сака да работиш и кукьа да гледаш, вамо триста мераци во мене се родиа: книга сакам да се учам арно, како що знаеа некой, що учеа на училище. Гърчкьи сакам да се учам и книга, и язик; турскьи да сборуам векье знаеф, ама книга сакаф да се учам; во истото време ми се даде едно абецедаре влашко од едно влаше — и тоа сакаф да го учам. На тоа згора па и тамбура со шес[т] тельои (бозук) ти се учам, па и на тамбурата згора и кьемане ти зедоф да се учам.

Асликьельам не ми остануаше време отколку да ядам леб. Многу пати ручаф и под синия си държев некое нещо, що сакаф да го учам.

Полни ми беа джебоите и пазуите со книгьи и тефтерчиньа — пишуй, пей, пишуй, пей, со сила сакаф да се научам, арно туку со сила убаина не бидуа, две лубеници под една мишка не се носат. От се, що учеф, се научиф, ама без темел се научиф. При се, що беф без темел, пак беф како прочуен и во маало, и во еснаф, и во целио град. Во еснао ме теклифат за устабашиа, во маало ме клаваат аза и муфтар. Делба помегьу бракьа ако имаше во маалото, яз кье одам да [г]и делам и книгьи да му пишуам вързаници. Арзоали за на община, що се даваа, поекье яз му [г]и праеф на сфетот. Сенети, контрата му праеф.

При се що знаеф тие работи, пак яз се познааф за неучен, чункьи граматика не знаеф. „Ах, яз сиромаф — си велеф сам со себе, — како да се научам, да сум учен како онцица и онцица?"

  Ах, татко, татко, оти ме изваде од даскал и не ме остаи да доучам? -многу пати така му велеф на татка.

— А бре, синко, знам, оти требаше да те остаам да доучиш, арно ама лели гледаш оти сме сиромаси, та требаше да ватиш некой занаат, како що и го научиш, та се живеит малце по-чоечкьи. Зер малку ти е ова учение, да уще сакаш да си. Треба да знаиш, синко, оти сио град ти заблазнуа: „Браос на Марка тфой — ми велат сфе­тот, — браос, оти учен ти е, прокопсан алаверсън." И яз не знам, каков учен сакаш да бидиш.

На вакфие сборои от татка ми яз не му [г]и слушаф за верни, ами за атър кье му замолчеф, чункьи знаеф десетте заповеди Божи, що заповедуа[т] за да честиш татко и майка, за да бидиш многу жив на земята. От тая Божя заповес[т] многу [г]и слушаф моите родители и му се поклонуаф на заповедите им.

При се тоа беф си определил отко[г]а кье си сфършам навечер дукьанцката работа, се кье пишеф нещо, я от татка, я од некой приятел, що кье ми го кажеше дента. Отко[г]а ме научия приятелите, оти пишуам приказни, пословици, преданиа и друзи народни работи, кай кье ме найдеа, кье ми кажеа и кье ми речеа:

- Господин Марко, дали си я пишал и оваа приказна, али не си я пишал? Ако не си а запишал, запиши а, да ти я кажам.

Едни пати два-троица кье се погодеа, тикьи ко[г]а кье ватеа да ми прикажуаат, саде али можам да пишуам и али имаш уши да [г]и слушаш.

Първио себеп беше, що пишуаф тие работи, од Д. Миладинова, що ни кажа дома со татка, и вторио беше од владика Методий Кусев (сега наречен Старозагорскьи). Во тоа време Методиа К. търгаше от Стамбол „Гайда" от П. Славейка <22>, що я издааше, та многу пати ми я дааше да я пеям. Пеейкьи во „Гайдата", гледаф некой допискьи пишани и му велеф на Методиа:

— Ах бре, Тоде, (чункьи тогай Тоде го викаа) како да се научам яз сиромаф, да можам да пишам и яз вакфие допискьи и друзи работи? Кажи ми, ти се молам, ако знаиш некоа леснина на моява возраст, що я имам?

— Да се научиш, господин Марко — ми рече, — како що треба, треба да одиш на даскал, арно ма, бидейкьи си сам домакьин и кукьа да гледаш, ти да пеиш газети и що да пеиш, да го пишуаш, ако имаш време. Що не знаиш некой сборои пишани, [г]и прашай, со така кье можиш да напредниш, ако имаш многу мерак, дру­го не знам що да те учуам.

На той разгоор яз тогай му кажаф, оти що да чуям од лугье, како приказни и за друзи работи, се [г]и пишуам. Ко[г]а чу тоа нещо Методиа, ми потфърди и ми пофали.

Еден неделен ден седефме во читалище <23> яз, Методиа и К. Шапкарев, чекафме да се сберат членоите. Лафмуабет не знам како дойде сборо, Методиа му кажа на К. Шапкарева, оти пишуам народни работи.

— Аман де — рече К. Шап[карев], — ете и яз таков чоек барам, те молам, господин Марко, кье ми [г]и донесиш тие, що си [г]и пишал, да [г]и видам, ако ми имаш атьрот.

Яз со голем кьеф отърчаф дома и му донесоф едно тефтерче, що беф пишуал некой работи. Кога [г]и виде тие неща, голем кьеф стори и ме моли уще ако имам, да му [г]и да[д]ам и да му пишуам се едно, чункьи и той имал собрани, да ко[г]а кье му го найди времето, кье [г]и напечател и кье пишел за моите, що му [г]и дадоф, оти яз су[м] му [г]и дал, и името мое кье го пишел во книгьите, що кье [г]и печател. И завистина ме пишал во първио сборник Шапкарев <24>.

— Знаиш, що му велам, госп. Кузман — му рече Методиа на К. Шапк[арев], — на господина Марка: само да пишуаш вакфие работи — едно кье се учи и друго, еве, ка[к]о що велиш ти, и името кье му се пиши.

От тие и д[р]узи сборои яз толку що се насърчиф, що нокье, денье само тоа мислам и тоа слушам од лугье, кай що сборуафме за некой работи. Щом кье чуеф некоя пословица од некой чоек, на часот кье я запишеф.

— Па нещо пиша гос[п]. Марко — кье ми речеа приятелите, отщо сборуафме. — Чуден мерак имаш, вистина, на овие работи.

Яз се нареков помегьу народот како некой антикаджиа, тикьи секой кье ми кажеше нещо, мислейкьи како да сака да ми поможи со тоа, що кье ми кажи, за да ме добие со некое имане да ме обогатит. По едни приятели, кога сакаа да ми кажа[т] некоя приказна, со първо кье се пазареа со мене:

— Кье ти кажам една чудна приказна, г-н Марко, ама що кье да[д]иш? Оти вакфаа приказна, що кье ти кажам яз, нико[г]аш не си я чул. Знаиш колку е стара — уще од деда ми сум му я слушал, Бог да ми го прости, кай що починал.

Друг кье ми я кажеше некоа приказна и отко[г]а кье ми я кажеше, кье речеше:

— Е, сега, г-н Марко, те бендиса оваа приказна, що ти я кажаф? Колку пари кье ми да[д]иш, уще една да ти кажам, уще по-убаа?

Со вакфие пазарлъци и без пазарлъци сум ти сбирал народни работи (умотфорения) и сум работил занаат, терзилък и сум гледал татко, майка и челад, и напреднаф од ни една пара да станам еден мал търгоец, що да си купуам стока во панагьурите, за на дукьан да продаам целата година со мой паричкьи.

А пак отко[г]а се ра[з]сипаа панаирите <25>, одеф Битола по стока, во г. Солун и неколку пати во Стамбол. При се що ми беше мала сермията, чес[т]та ми беше голема: откай кье посакаф во заем, не ме вракьаа.

Баш во тоа време, кога напредуаф, се почна у нас църковната работа (вопросот) и училищата, да се делиме со гьрманите (власите) <26>.

Караницата помегьу бугари и власи со първо се почна од Методиа Кусев, подбуден от Славейкоите газети, що ни идеа от Стамбол <27>. Во тоа време беа и учителите Н. Ганче и друзи рошкаджии (подбудители народни). Най-първите беа: Ицо Пърцан, Коне Чешлар, Адамче Зуграф, Иоче Казарджиа и друзи неколцина, Биолче.

Ха, забораиф, требаше първо да кажам за книгьите, що [г]и добифме от покойнио Раковскьи, едната мислам се велеше „Царстфеник", а другата — „Горцкьи патник" <28>. Кога [г]и добифме тие книгьи, мислам да беше околу 1850—8, цели нокьи сме седеле да [г]и пеиме со приятелите, що имафме една мисла: за доброто на народо.

Раковскьи не престрами да се викаме помегьу си „господине"; Раковскьи не престрами да не се страмиме, оти сме бугари; Ра[ковскьи] не престраши да се откажуаме од гърчкьите владици.

Отко[г]а се настрояфме од негоите поучениа, неколцина почнафме да проповедуаме помегьу народот, да го изтераме владиката, да го замениме гьрчкото учение со бугарцкото; да [г]и замениме училиш[т]ните и църковните епитропи со бугарскьи, и друзи народни работи. Навистина малцина я заватифме църковната работа и од най-сиромаси, ама големо чудо напраифме со изтеруаньето гърчкьио владика и осфоуаньето църкфата и училищата. Ете, що рекле стари, од една искра се праи пламен. (За църковнио вопрос имам особно писано) <29>.

Во сите работи, що се чинеа за тераньето владиката и друго, ме имаше и мене. Севда голема беше ме ватила, мерак дури беф сторен, за како от како да се видиме избавени од гъркоманите, що беа не зауздале со гърчкьи узди.

От църковнио в о п р о с, от сбираньето на народни умотфорениа <30> ватиф дукьано да го поарнисуам и на калфи да го остаам. Гледайкьи ме татко ми таков, почна да ми забележуа и да ме моли, да се арнисам от тие работи, оти кье се ра[з]сипам; арно ама яз ич можи да се откажам от таа светена работа, да не да[д]и Госпо[д], ако е речено, да се одречи. Гледайкьи татко, оти яз [г]и намразиф гъркома­ните поекье от турците, а пак имаше и некой негои приятели, що [г]и мразеф, а пак тие ме наклеветиа на татка, та една вечер се скарафме толку многу, що дури кье [г]и делефме крушите; еле пак останафме. Утрото, имаф една бочфа голема од вино, я продаде; имафме еден кървнак голем, що го ранефме за Божик да го коламе и да го топиме — викна касапите во еден саботен ден и му го продаде на живо. Само и само за инато мой, да ме изтаи от таа севда, арно, туку ич можеше да ме поврати от таа севда — нико[г]аш; докрай достояф и видоф со очи да се сфърши църковната работа, да се изтера гърчкьио владика, воместо него да си имаме община и яз да бидам баегьи годинье общинар, църковен, учил[ищен] настоятел, комисиа.

„Ех, слава тебе, Господи — си велеф, — оти правината вистина се танчела и не се кьинела. Правината планина кутиньа" — си велеф.

  Е бре, татко — му велеф на татка, — виде, оти го изтерафме владиката гърчкьи со едно кашланье во църкфата?

— Арно, арно, тфойо ум на тфоята глаа, како сакаш, прай си, ама гледам, оти работата со дукьано кай ти куца. Чункьи не си я гледаш, како що треба. Кай си на общ[ина], кай си пишуаш приказна, песна. Ейди, синко Марко, приказни светот некьат, а пари сакаат, пари. Разбра али не разбра?

Такфие и друзи сборои татко ми ми сборуаше, за да ме изтаи от таа севда, арно, туку ич можеше да ме изтаи, яз беф се опоял од една мисла (идеа), що умирачката таа мисла не кье можи да ми йе гробо, ами кье я носи душата во себе си, во небото или на другото место, кай що кье ми биди кла[д]ена од Бога, создатело, що ми я создал.

Отко[г]а го изтерафме владиката и си наредифме църковните работи и училиш[т]ните под нашата повела (под българска власт), многу се радуаф, оти видоа очите мой спасението църковно, да се откьиниме од еден пастир наемник, що се трудеше да ни сотри язико и да не погърчи. Осфем тоа, гьрчкьите владици безбожно ни ограбуаа народот и го слечуаа во името рис[т]янцко. За пари праеа попои безкнижни9 и многу прости, како нашио поп Т. Рабуша, поп Гаджа и друзи; за пари жена од маж оставаа; за пари допущаа род да се земат; за пари афоресуаа лугье и от той себеп кукьи се запустуаа. Co една реч, за пари сите лоши работи [г]и праеа, недоп-ростени от правилата на Хр. Закон. Знаейкьи яз тоа нещо и желаекьи правината, голема завис[т] беше ми се вродила во сърцето против гърчкьите владици и негоите едномислени.

При друзите лошотии од Венедикта, гърчкьио владика, и оваа му беше. За Великден али за Божик кье удреше клепалото многу рано и кье пойдефме в църкфа. Арно кье пойдефме, туку требаше да чекаме две-три саата, дури да дойди владиката в [ц]ъркфа. Кье преспиеа сиромаси прилепчане в църкфа, дури да дойди св. стар и да изпей литургьиа.

Еден Божик беше многу студено, що и камено пукаше от студ. Чекайкьи го владиката да дойди неколку саати, ни одземнаа нозете, едно от студо и друго — от плочите, що йе пос[т]лана църкфата.

— Да е видел Госпо[д] — си велеф со умо и на друзи приятели, що беа околу мене, — що е оваа мака од овой проклет гьрчкьи владика, що не сфикал в църкфа со клепалото, и стоиме токмо два саата овде на овой силен студ, да не вати некое сърце или некой въртеж по коскьи (ревмата). Наместо той да биди в църкфа да не чека нас, той си спие и ние — стой си на силнио студ. Я чекай да види той фанарйотин, яз како кье го скорнам, да дойди в църкфа и да отслужи литургьиа.

Така му рекоф на приятелите и излегоф от църкфа надвор низ левата врата, та найдоф еден камен под тремот от църкфа и кога изповъртоф, та го върлиф прао на пенджерето од одаята, кай що лежеше владиката. „Ама джамот кье го скършам, що сака, нека биди" — си рекоф со умот, и кога трас-на-сна джамот от камено — тра-а-ас, дзънгьр, дзънгър, дзънгьр — сториа парчиньата од джамот наудолу, и туку смърдаа горе попоите, що беа да го чекаат свети стар. Се загнаа во двор да видат, кой върли, и не би час, стана вапиро и еве ти го в църкфа.

Едно влезе во вратата, и писна да пей псалто Илиа Боза, Бог да го прости, со високьио си глас <31>: „Изполай ти, деспоте..." При се що не мачи Венедик на студот неколку саати, набожнос[т]та наша (от сите прил[епчани]), кога чуя, оти влезе владиката, сите се острелоушиа и се сготфиме да чуеме литургьиата „И днес Хрис­тос раждае[т]ся".

Нейсе, како било — било, тоа поминало, аз тоа, що желаеф, го сполучиф, а пак другото, що желаеф и досега уще не сум го сполучил како що треба; санкьим чоек до смъртниа час се кье се учи и не кье се научи како що треба, и недоучен кье умри, да и яз така кье си умрам недоучен.

Първото желание го добиф со изтеруаньето гърчкьио владика и видоф наш владика, ако не Пелагонискьио, видоф Велешкьио и Ори[д]цкьио. Видоф наша общ[ина] и църковни и училиш[т]ни настоятели и видоф първио работник по църковнио вопрос Тоде Кусев, сега именуеми Методиа, Архипастир Старозагорскьи.

Толку що видоф — доста ми е, чункьи душата ми е радос[т]на и спокойна за трудот, що се трудеф, не ми би напразно. Со радос[т] кье умрам вистина за от таа страна и се надевам, Госпо[д] да ми прости многу греои, защо работеф безплатно и си опустиф работата, само и само да помагам според силата, со сите сотрудници за църковнио вопрос.

Ами втората радос[т], що имам во моята душа, кой можи да ми биди дру­гар? Никой не кье можи друг да ми биди другар, отколку той, що е завземен по сбираньето на народните ни работи (народни умотфорениа) и [г]и печатил, за да видат бел сфет. Той можи само да познай слачта на тие работи, а не секой, и той другар кье ми бидит.

Казаф и по-напре[д], оти себепо беше за сбиранье народни приказни и др. от покойнио Д. Миладина и од негоио сборник, що ми стоеше дома, како второ вангьелие, и трето, саканьето приказни и друзи работи от К. Шапкарева и насърчението од владиката Методиа, да пишуам, що да чуям, и да се учам прао да пишуам.

Приказни, обичаи, песни, преданиа за места и др. сума беф напишал и на-бърго си [г]и погледуаф и си [г]и препеваф. Ко[г]а кье [г]и препееф пословиците, голема радос[т] и лезет усетуаф. „Две ильади и осумстотини пословици имам запишани — си велеф сам со себе, — ами друзи работи, що имам пишани, пак сума имам. Е, що дека имам — пак си велеф, — кога не кье можам да напечатам; да имам пари, можи да наплата и еден сборник како од Д. М[иладинов], да ако не сет записани по граматика тие неща, со пари се можи чоек да напраи, кье пазарам еден учител и кье ми [г]и препишат, кье ми [г]и наредит, яз како що кье му речам, ами ко[г]а немам, како да праам и яз не знам."

Ко[г]а кье се размислеф вака, тикьи кье се о [т] ч а е ф <32> за пишуачката, що пишуаф, арно ама чивията беше ми влегла, да простиш, тикьи не можеф да я изва[д]ам, чункьи приятелите ми носеа приказни и друзи работи, кой от кой по-убаи, тикьи не можеф да не [г]и пишам, жал ми беше за нещо, ако го остаеф да не го пишам, жал ми беше, тикьи види — не види, чинам „пиши го" и речи си сам себе: „Ай кье го запишам и ова, да ако работам залудо, да не седам залудо".

При сите нар[одни] работи, що [г]и пишуаф, се отфори разгоор еднаж со А. Яноскьи и Кочо Небреклиа за попа Марка, пишан во едно книже од Блъскова <33>.

— Ейди море, Аце, и ти, Кочо — му рекоф, — се чудите за попа Марка, ами да му знайте па вие икьаиньата от попа Траика (попа Рабуша), би се скьинале сърце от смеа; санкьим и вие сте чуле нещо, ама пак яз що знам, чудесна би било да го изпишам.

От той разговор се настрояф, та се завзедоф да му [г]и пиш[ам] сите икьаиньа. Айде и друга работа си отфорив со пишуаньето на попо Рабуша: пиши — избриши, пиши — избриши, само пишуй си, никако не ме бендисуаше да го наредам како що треба. Арно ама пусти мерак мой, що беше влегол во мене, я кье го пишам — я не е чаре.

Така бидейкьи, акьибет го пишаф, му пишаф 20—30 смеурии, що беше ми кажал поп Рабуш <34> сам той, дома ко[г]а седеше понеко[г]аш во петок навечер у нас на гости и прикажи, едни от татка ми, од Никола Бутлета и од друзи прилепчани.

Е, арно, и тио го пишаф и го кладоф и той тефтер кай друзите тефтери, пишани от приказни и друзи работи, да стои, „Ах, яз сиромаф, дали кье дочекам да [г]и напечатам овие златни и сладкьи убаи работи, що сум [г]и пишуал од [т]олкуа време" — си велеф сам со себе и понеко[г]аш на моите приятели Димкара Яноскьи, Трайчета Плетфарецо, на Ацета Яноскьи и на друзи приятели така му велеф.

Во тоа време туку ми стигна от Пловдив една книга, печатена со приказни, от К. Шапкарева <35>, бакшиш и една книга со поздравление. Во книгата ми пишуаше К. Ш. здрао-живо и ме молеше, да му пратам некой приказни и друзи работи, ако имам собрани, а най-поекье ме молеше, за по-бърго да му я пратам приказната от Сильана Щъркот <36>, чункьи многу го бендисала, кога му я прикажал Коне Самарджиа, книжаро во Солун. На К. Сам[арджиев] беф му я кажуал еднаж на дукьан во еден саботен ден, кога беше дошол от Солун во Прилеп. Ако не беше ми [г]и пратил К. Ш. приказните да [г]и видеф, и да беше ми пратил само писмо, да ми сака нещо от собраните народни работи, що [г]и имаф запишани, макар и Сильана Щърко кьеш да му [г]и пратам, чункьи беше ми се сдодеяло да [г]и гледам и набърго да [г]и пеям. Арно, туку Госпо[д] беше го научил Шапкарева да ми [г]и прати приказни­те, та да ме насърчи, за уще да пишуам и никому да не му [г]и даам, со надеж[да], белкьи кье начекам некое време да [г]и напечатам на еден сборник, како од Д. Миладинова. Кога [г]и видов приказните от Шапкарева, си рекоф со умо, да има во сборнико и приказни, и друзи работи, како що си кроеф яз. Еве како мислеф да напечатам еден сборник: со първо да има родуачката на нашите жени и адетите; после да има живееньето во младос[т]та на народот, со сите редои, до оженуанье на едно момче и омажуанье на една мома; старос[т]та; умирачката и обичаите по умирачката. На таков тертип си кроеф со умо да го напечатам неко[г]аш сборнико.

„О-о-оф — си велеф понеко[г]аш, — арно го скрояф плано, како да го наредам сборнико, ами пари кай кье найдам? Зер кье ми се сонат некаде, да да найдам, тикьи тогай кье го напечатам."

Понеко[г]аш па кье се богатеам со умот и кье си велам:

„Айде, како е Госпо[д], не е никой, гьеджелер гьебе дър <37>, що знаиме, до утре що кье кажи Госпо[д], откай що не се надеит чоек, отаде заяко излегуа; белкье кье му да[д]ит Госпо[д] некой разум на некой добродушен богат, що да ми поможи да го напечатам сборнико, що го мислам."

На ова надеж[да] си останаф и си пишуаф уще поекье, отка[к]о що напре[д]. На татка и на майка, а най-поекье на невестата ми голема мака му беше, дека се едно пишуаф; чардако, кьилимо, пенджерето сите беф [г]и окапал со муракьеп (мастило).

— Море, остай се векье од оваа севда бре, синко — ми велеше татко. — Море, не ти даат леб пишуачката бре, синко, тоа нещо, що го пишуаш; зер сакаш да го втасаш Д. Миладина со приказните мой, що ти [г]и кажуам. Не се втасуа той, а, синко, не, той беше спудаксан на гърчкьи и знаеше и на бугарскьи, тикьи можеше да го типоса сборнико, що го гледаш се едно. Гледай си работата, оти работата е кра­сота. Да ако не е така, речи?

— Е, така е бре, татко, туку пусти мерак, що ме опоял, ка[к]о неко[г]аш тебе, кога одеше многу време на лов. Ете оттука да се сетиш, оти и у мене има по овой мерак, що се, що да чуям, да пишам. Не оти кье печалам некоа стока от тоа, ами мерак имам, що да чинам?

— Е, ай како знаиш, така праи, мене не ми гори ветфата ругузина. Осега яз алдъм — вердъм. За тебе кье ти биди лошо, затоа ти нагоарам многу пати. Ама не е вака, домакьинко? — се въртеше откай майка, за да му поможи и тая да ме кандисуа.

  Вистина, така е, домакьине — му велеше майка, — ка[к]о що велиш ти. Бидуат чоек да пишуат, ама и тоа со ред бидуат, ами Марко, нека е жив, има толку годинье, кай туку пишуат, и уще нема да допишит. Ка[к]о некоа жена, що само сей и не меси — така праи, атър да не му остани.

— Да и ако му остани мори, жено — е рече, — а пак яз кье му кажам од една приказна, що сакало едно момче Дуньа Гьузели и изеде сета стока от татка си <38>; санкьим Марко немам некоа стока да ми я изе[д]и, ами со оваа денгуба си остаа другата работа назад и ете ти готов зиян. Де речи, не е вака, синко, ка[к]о що ти велам яз?

— Можи и така да е бре, татко, ама не е дотолку аслим така, чункьи яз не се навърлиф на некое пиянсто, али на некое курварсто, али на иекоя друга лошотиа, що да ти носам некой големи главоболии. Ами яз що лошотиа ви праам, ви пишуам и от пишуаньето понеко[г]аш ви накапуам од муракьепот кьилимот. Е, пак невестата ми, нека е жива, зао[т]що сум я зел, нека бриши, нека мие и нека чисти.

— Е, Богме, и мене ми е мака, домакьине, се едно да те гледам кай пишуаш — ми рече домакьинка ми, — санкьим тимаро кье му го да[д]ат, тикьи пишуй да пишуаме, оти сега бърго кье те викнат во Совиа кай кназо, да ти да[д]ат тимаро. Бидуат и да пишуаш, ама понеко[г]аш, ами ти нокье-денье, делник-празник, Божик-Великден, дури не ватиш да пишуаш, не е чаре. Море, домакьине, море, братко, остай се од оваа севда векье; доста ти се[т] оние песни и приказни, що [г]и имаш пишани. Що санкьим така, дека [г]и имаш пишани, само да му се валиш на приятелите и на даскалите, кога да идат овде. Ете тоа файде имаш: сфетот се фалат со стока, що спечалиле, а пак ти се фалиш со приказни. Арно вели тате, сфетот некьат приказни, ами сакаат пари, пари, а, домакьине,

— Е, пари, пари — и пари си [г]и имаме да си живееме, да за на старос[т], ако сме живи, нека се[т] живи синои ни — тие кье ни гледат. Сам знам яз, оти од овие приказни и друзиве работи нема да спечалам пари, ами ко[г]а се нашло еден мерак во мене, що да праам, не можам да се остаат битти даваси. Не ти, домакьинко, да ми велиш, ами кой сакат нека ми вели да не пишуам, не е чаре да го слушам — сум пишуал и кье пишуам, дури колка душа, да ако сака Господ да му дойди саатот да [г]и напечатам овие работи, кье видиш, що чес[т] кье добиям и що похфала кье добиям, ама не от секого, ами от тие лугье, що му знаат кьиаметот на народните работи. Най-после да ви кажам на сите: умирачката кье ми отми перото од раката. Ете вака. И друго немам що да ви речам.

Многу пати домакьинка ми ме клеветеше на моите приятели, задека пишуаф, гьео да ме запри, арно ама колку за на приятелите, яз можеф да [г]и кандисам, да ми удобрат работата, со една голема надеж[да], що имаф, да сполучам некоя облага от тоа, що пишуам, и да се научам да пишуам по-правилно; да оти работата ми куцаше, яз тоа го гледаф и го веруаф. Арно ама пустио мерак беше ме опоял и той мерак кье ме однеси до гробот.

Еден неделен ден во 1888 г. дойде на визита Йоан К. Дейков и како на смеа жената ми отфори сбор за пишуачката моя, како да ме скоси пред Йоана, дека пишу­ам. Ко[г]а чу Йоан од жената ми, оти яз пишуам песни и приказни, ми [г]и посака да [г]и види. Видоф — не видоф, му извадоф неколку тефтери со приказни и друзи, [г]и разгледа вамо-тамо и многу ми [г]и пофали и браос ми рече.

Стко[г]а си отиде дома Йоан, йе велам на жената ми:

— Е, жено, виде колку ми [г]и бендиса Йоан моите пишуачкьи, колку голем кьеф стори, али не виде?

— Ти [г]и валит, домакьине, да ти го напраи кьевот, дека си во училището питроп <39>, затоа ти [г]и валит.

Набърго идише Йоан на дукьан и отфори разгоор за тоа нещо и ми кажуаше, оти и той пишуал песни, и вистина пишуаше. Еднаж му се поплакаф на Йоана, оти приказните и друзите работи, що [г]и имам пишани, не ми се[т] пишани со точкьи и запетаи.

Вистина не ти се[т], Марко, пишани со точкьи и запетаи, ама ич да не се боиш, чункьи таа работа лесна работа е. Ако сакаш, ай да се сдружиме и ти друзите работи, що [г]и имаш, та яз кье [г]и наредам по граматика и кье пойдиме во Софиа и кье помолиме Министерстфото, да ни да[д]и помош[т], да напечатиме еден страшен сборник. А пак ако не ни да[д]и Министерството помош[т], кье си купиме едно коньче и кье я прошетаме Бугариа, та кье сбериме спомоществователи и со тие пари кье го напечатиме сборнико, и дури со двете кадра наши начело.

Ко[г]а [г]и чуф овие сборои од Ио[а]на, голем кьеф сториф, оти кье бидиме другари. Помина време и за пакос[т] или арно, излезе една дописка во „Зорница" <40> за прилепскьите учители, що [г]и напагьаше, оти църкфа не оделе, сфекьи не палеле и друго. Едно дойде „Зорница" и Йоан видел дописката, та я оддал на мене, гьеоа яз ка[к]о да беф я писал, чункьи яз беф настоятел на „Зорница"10. Се колнам яз, оти абер немаф от таа работа, арно ама Йоан не ме веруаше нищо живо. И ме прати от приятелството, що го имафме. Дека на правина ме намрази, голема мака ми беше, да се отприятелиме и да се намразиме, бидейкьи бефме приятели уще од деца. Отко[г)а видоф, оти Йоан ме намрази и другарството со сбиркьите не бидуат, пишаф во Софиа до некой приятели и му кажаф, оти имам от секакфи работи собрани. Прияте­лите ми пишаа от Софиа да пойдам и сам да видам по книжарите или на друго место да [г]и продаам.

Готфейкье се яз за Софиа да одам, едно за сбиркьите, друго, да я видам Софиа, а най-поекье да видам слушаната слобода и да видам некоя работа да ватам, чункьи работата во Прилеп ми се ра[з]сипа, еден ден туку ми дойде еден приятел, що беше бил во Софиа и ми кажа, оти во Софиа разбрал од некой прилепчани, за оти Министерстфото на просвещение изва[д]ило приказ, да сака народни умотфорениа.

— Ете како начека, Марко — ми рече приятелот, — за тфойте стари работи, а, сега кошни му се во Софиа, да [г]и однесиш на Министерстфото сбиркьите и да спечалиш пари и чес[т].

Ко[г]а чуф той сбор от приятело, пишаф пак во Софиа и зедоф салам одговор. Ко[г]а зедоф одгоор салам, од радос[т] не можеф да заспия. Извадоф тескьере, го ватиф Станчета кьираджиа да ме носи во Софиа и со помош[т]та Божя си дойдоф во Софиа, без да ме найди некоа превара по дервеньето. Нигде не ми побараа во дисагьите, та да ми [г]и найдат сбиркьите. Ни ти на Кочаринцката граница не ми побараа во дисагьите турците, ако беа ми побарале, кье ми [г]и найде[а] и еден Госпо[д] знай, що кье патеф. При се що ми беше сборо со кьираджиата да ми [г]и скриет, не ми [г]и скри. Со тоа нещо ме изигра кьираджията. Яз со надеж[да] на Бога търгнаф от Прилеп, и Госпо[д] ме чуа не първио пат, ами и вторио пат кога дойдоф, па Госпо[д] ме избави и от турци, и от сърби на юмрукот.

Многу пати беф му пишал на бр[атя] п[оп] Спиркови, за да ми пишат, дали има работа да одам. Тие беа ми пишале да одам во Софиа сам да видам за работа. Дори кье седам, у ниф на гости да бидам.

Така бидейкьи, ко[г]а дойдоф в Софиа, прао кондисаф кай ниф како гостин. По некой ден се найдоф со К. Шапкарова во маазата од бр[атя] п[оп] Спиркови и се конушисафме яко, како стари приятели, отко[г]а беше у нас учител.

Зедофме-дадофме сборои и г-н К. Шапкарев ми отфори за ко[г]а беше у нас учител и беф му дал некой приказни и друго нещо.

  Дали паметуаш, Марко — ми рече, — кога беф у вас и ми даде некой работи, народни умотфорениа? Сум запишал на едно место, оти си ми дал, ама не знам що беше тоа, що ми даде, чункьи имам многу приказни и друго, та от тоа не знам кой беа тфой. Знаиш сега, що кье сакам от тебе? К. Самарджиев ми прикажуаше за една приказна, що си му я кажуал, за Сильана Щъркот. Многу чудна приказна ми се видела тая, та затоа сакам да ми я пишиш и да ми я да[д]иш, да я напечатам и името барем, да не ти биди името празно, кай що сум те запишал во първио сборник, що кье го печатам.

— Ами знаиш, г-н Шапкарев — му рекоф яз, — оти и яз тфоио занаат сум ти го ватил. Не само „Сильана Щъркот" я имам, ами 300 прика[зни], песни, пословичкьи и друзи гьурултии нашинцкьи сум ти [г]и донесол овде да [г]и печатам, ами пус­ти пари си немам <41>, тикьи не знам како да праам?

Така му рекоф на Кузмана и се качиф горе на одая, та я зедоф торбата со сбиркьите и му кажав на Кузмана. Кога [г]и прегледа овде-онде, „браос" ми рече:

— Многу те радуам, оти [т]олку труд си положил, бидейкьи си дукьанджиа и од дукьано чекаш да живеиш. Браос, браос, да живеиш, Марко. Не е мала работа овой труд, що си го чинил. Треба да знаиш, оти има лугье, що знаат скапо да ценат вашио труд.

Со тие и друзи сборои се израдуаф, мислейкьи си, оти маката, що сум я протъргал, не било за бадияла.

По некой ден, седейкьи со Конета поп Спирков во маазата, ете го господин Йосиф Ковачев влези во маазата да си купи папироскьи и щом се видофме, се поздравифме, чункьи имафме ближно приятелстфо от Прилеп, кога ни беше учител. Отко[г]а се поизпрашафме за здравйе и за приятели, Коне поп Спир[ков] му кажа за сбиркьите, що беф [г]и донесол.

— Молим, бае Цепенков, обичам да [г]и предам тези неща и кье ти кажам како да праиш со на ниф.

Во истио час му [г]и однесоф дури дома, чункьи кукьата му беше близу до маазата од б[ратя] п[оп] Спиркови, и стояа една недела дни. На неделата отидофме со К[оие] п[оп] С[пирков] у Ковачева дома, да ми кажи за сбиркьите, дали се[т] арни, дали се[т] лоши.

— Е, како, г-н И[о]сиф — му рече Коне, — както те бендисаа приказните од Марка? Али бош лаф, за бадиала, що си денгубил толкуа години?

— Яз [г]и прегледаф тука-тамо, сите работи писани по Прилепскьио говор, токмо како що се сборуа, първо, и второ, му [г]и бендисуам, що не сет само песни или само приказни, ами от секакфи народни работи, сфанати многу добро. Бидейкьи Минис[терство] н[а] просве[щението] има приказание да сакат народни умотфорениа <42>, сега мислам, ако [г]и однесиш да [г]и да[д]и[ш], първ ти кье бидиш и многу арно кье ти се уценат, и да му [г]и да[д]иш, нека си [г]и печатат — що знаат, нека си праат. Ама приказната со невестата, що не можеше убав леб да меси, ти я пеяф и яко се изнасмеафме со госпожата.

Ми текна на мене на часот, ко[г]а ми рече за приказната, и почнаф да се смеям.

 Како беше, како беше — му рече Коне — приказната, господин Коваче[в]?

— Да си умри от смеа чоек беше, бае Коне — му рече Ковачев, — еве како беше, да ти я кажам на кусо: една нова невеста не умеала да меси убав леб и сфекор е я карал, та рекол: „Зер со ваков леб кье ме раниш уще еднаж? Ако го месиш ваков, од глаа кье ти го удрам, знаиш али не знаиш? Леб кога се меси, челото и газо, да ми простиш, треба да се изпотит, да така лебо убав да ти се напраит." Го кладе во умот той сбор невестата и кога го месела лебо, се обидуала со рака на чело и оздола — дали се изпотила. Така месеикьи, лебо станал многу арен, и ко[г]а го видел сфекоро, е повалил и „браос" е рекол: „Ете, невесто, како бидуат арен сега лебо." — „Еда, арен биде, татко, оти десет пати се обидоф на чело и под опашка, дури се изпотиф."

Ко[г]а чу Коне п. С[пирков], си скьина сърце от смеа.

— Однеси [г]и при Министерстфото — ми рече И[осиф] K[овачев] — и според како що кье ти [г]и уценат, земи си левчиньата и гледай си работата. Материялот ет безценен.

Во истио ден се найдоф со Н. Кондов и со Иордана Мирче Мойсов, чункьи нашинци, стари приятели ме зедоа и ме разодиа кай Шаренио мос[т] <43>. При друзите муабети, ме праша Никола Кондов за сбиркьите, що [г]и сториф, чункьи и той знаеше — кай п. Сп[иркови] идеше ката ден на мааза, затоа ме праша. Ко[г]а чу Ордан Мирчев за тоа нещо, посака и той да види, да после да [г]и да[д]ам на Министерстфо.

До вечерта му [г]и однесоф дома на Орд[ан] и [г]и прегледа; по некой ден си [г]и зедоф со едно големо насърчение и од Ордана, та [г]и однесоф на Министерстфо.

Со първо влегуанье во Министерстфото, се разпознаф со началник <44> и той ме прати при г-на Танева, да ми напраи едно прошение, та да [г]и предаам сбир­кьите на м[инистър] Живкова. Така сториф и [г]и предадоф. И се пре[д]ставиф при д-р Ив.Шишманов <45>. Отко[г]а ме изпраша откай сум и како сум се сетил толку чудо приказни и друзи работи, му кажаф я накуса; от пусти страм си излегоф бърго откай него. На излегуанье Шишманов ми рече, оти кье се да[д]ат на некой учен чоек, що разбира от тие работи, да [г]и рецензира и после кье ми се уцена, колку що чина, да ми се плата.

[Г]и дадоа да се рецензираа, и денеска-утре, четири месеци, що стоеа при г-на Еф. Каранова, филолого во г. Кьустендил.

Седеф месец-два, пойди-дойди при д-р И. Шиш[манов] да прашам, али дойдоа. „Нема да дойдат" — и ме уверуаше, оти кье са забаат баегьи време дури да дойдат. Баегьи се съкълдисаф, седейкьи на гости у п. Сп[иркови] без работа, дукьано во Прилеп остаен на сина ми Коста — и той аджамиа. Думаф, шестаф, да ватам овде некоа работа, да белкьим ко[г]а кье дойдат сбиркьите, кье земам пари, и или кье седам овде, или кье си одам во Прилеп.

Най-после преесапиф да ватам еден дукьан овде, да видам ка[к]о кье оди работата, да после кье гледам и кье праам. Пред да ватам дукьан, се сдружиф со Ио[а]на Симонов, да бидиме ортаци со занаатот негов тельалък. Се погодифме и ватифме еден дукьан со кьириа от църкфата „Сфета Пречиста" <46>, що беше на Нишката улица и що я ра[з]сипаа, сега върви Витошка улица. Дадофме предплата кьириа за три месеци и го зедоф клучот. Утрото требаше да влезиме со Ио[а]на во дукьанот, арно ама Йоан ми се попишмани и ми остана дукьано на мене. Думафме, шестафме со п. Спиркови и преесапифме да станиме ортаци по продаванье на тутун. Речено и сторено. Се сториф тутунджиа и си работеф. Често пати одеф при д-р Ив. Шишманова да прашам дали дойдоа сбиркьите, откай що пратени да се прегледаат. Токмо на 4 месеци дойдоа, и едно оденье при Ш[ишманов], со радос[т] ме пречека и ме кладе на еден стол да седам.

— Е, госп. Цепенков, Вашата сбирка прекрасна рецензиа му се даде <47> от филолого Еф. Каранов. Сега кажете, колку ще искате да се купат од Министерстфото, но кье [г]и земиш и кье му удриш ударение, и донеси [г]и.

Со голема радос[т] [г]и зедоф и му пишаф ударение, и му [г]и однесоф, арно ама господ. Шишманов ми рече, оти нема да се плакьаат, дури не се напечатат. Ко[г]а чуф той сбор, многу се оскорбиф, чункьи нема нищо да земам, дури не се напечатат.

Одейкьи еднаж при д-р Ив. Шишманов, отворифме разгоор, за како сум се сетил да пишуам тие работи от толку старо време и да изчекам да се посакаат да се печатат.

— Арни сет сите овие работи, що си [г]и собрал, арно ама има уще многу друзи работи, що не си [г]и пишал. Ако ме слушаш мене, ти да му се спружиш во Макьедониа уще едиаж и да [г]и собериш овие работи, що сум [г]и бележал на книгава, и да [г]и донесиш. Те уверуам, оти голема и неизплатима услуга кье донесиш на нашио народ.

Вака велейкьи ми, Шиш[манов] ми я даде книгата со бележкьите. На кни­гата имаше бележано, доколку паметуам, беше: обичаите стари на еснавите, вързаниците му, алатите му нарисуани, иминьата на секой алат, слепечкьите разгоори, скришнио язик нивни и од друзите еснави, преданиа за места, лугье, манас­тири и друзи такфие работи.

Едно клаанье в рака яз тая бележка от Шишманова, санкьим добиф ильада лири, и оденье на дукьан, на часо пратиф книга, по-среднио ми син, Ордана, да дойди.

Дойде Ордан и послугуа некое време у бр[атя] п[оп] Спиркови. Яз седам на дукьан и место не ме вакьа да седам и търговиа да праам, мислам денье-нокье како от како да си одам и да соберам тие неща, що ми [г]и сакаше Ш[ишманов] Най-после преесапиф да го остаам сина ми на дукьано и яз да одам Прилеп. Тоа измислиф и го сториф, остаиф сина ми и си отидов дома.

Мнозина приятели ме радуаа, оти сум зел 100 нап[олеона] за сбирката. Така беше чуле во Прилеп, гьеоа сум зел сто наполеони, арно ама не знаеа, оти изедоф осум лири оденье во Софиа и иденье назад. Нейсе, како било — било, яз си почнаф уще от първио ден да пишуам алатите од еснавите и друзите работи, що ми требаа.

Не само тие работи могоф да [г]и пишам, ами уще многу друзи ми се явия, и ако да не ми пишеше син ми Ордан да дойдам бърго во Софиа, уще многу кье собереф.

Арно [г]и собраф тие работи, ама сега како кье [г]и носам, от страв да не ме ватат турците и търгам мака. Първото иденье не се боеф да ми [г]и ватат, чункьи Станче Кьир[аджия] ми се навати да [г]и скрие во самарите от коньите и слободен си търгнаф, арно ама кол[ку] пати му рекоф по пат на Станчета да [г]и скрие, той ич на уо сборо мой не го клааше; два-три дни одиф и се шубелисуаф, и не, ама кога приближуафме до граница, по пет за пара ми одеше, чункьи мислеф, оти на граница кье ме бараат и кье ми [г]и найдат, та можи да ме носат на Скопие, како що го однесоа хад. Тошета, книгопродавецот, кога пренесе книгьи от Софиа и умре апсаана.

Страф — не страф, „на име Божие" — си рекоф и, ребрейкьи, дойдофме на граница. Арно ама Бог [г]и возразуми и не ми побараа, та си дойдоф здрав и жив. А па вторио пат кье идам по железница и на Кочарино истер истемез, кье ме бараат на юмруко и турците, и сърбите. Тамо како да е, кье ми [г]и найдат, ако ми [г]и найдат турците, кье му да[д]ам рушфет и кье куртулисам, арно ами що нема мажов пари да да[д]ит рушфет, ете тоа е лошо; а пак сърбите, ако ми [г]и найдат, можи да ми [г]и земат, я можи голем юмрук да ми земат. Що знам яз, сиромаф, що кье ме найдит!

Мислеф, шестаф, како да праам, измислиф еден маривет: си напраиф едно кьесе од асе и ми месиа сукано (девет табани), та [г]и наредиф тефтерите — едно од ниф, друго од девет табани, и най-згора изронаф от суканото, изронаф сиренье, неколку парчиньа леб и си го зедоф в рака, и дисагьите на рамо. Дойдоф на грацко и излегофме со железницата на границата Кочарина. Едно влегоф во турцкьио юмрук, и го кладоф кьесето пред мене со отфорена устина, и си каснуам от трошкьите. Ми отфориа дисагьите, видо[а] [г]и и ме изпущиа.

Се превърлифме кай сърбскьио юмрук — и тамо така напраиф со кьесето, арно ама турците по-исавлии от сърбите, ми зедоа 12 динари юмрук на едно рало панталони от платно, на еден елек и на еден минтан от платно, самите шеои не чинеа толку пари, колку що ми зедоа юмрук. Многу се отимаф, за да ми земат толку юм­рук, никако не могоф да [г]и измолам; од друга страна се се ребреф, нещо да [г]и дубни грео да видат во кьесето; яз со ниф сборуаф и земаф по еден залак леб от кьесето, гьеоа сум преглад[н]ел. Най-после „вер да куртул" — си рекоф, му дадоф 12 лева и куртулисаф.

Излегуайкьи од юмруко сърбцкьи, влегоф во кафенето, що беше тамо, и се видоф со зет ми <48> от Кашоикьа; ко[г]а му кажаф, оти ми зедоа толку пари, [г]и страми баегьи умрукчиите, чункьи и тие беа в каве.

Чекаф бугарцката железница да дойди — до вечерта не дойде и дури утрото кай ручек дойде, и си отидоф Ниш, вечерта лежаф у еден анджиа влаф.

Останаф еден ден во Ниш и се найдоф со еде[н] стар приятел во Ниш, пресе­лен од баегьи време. Се конущисаф со него и ме зеде вечерта на гости. Другьио ден — кай друг приятел, и си търгнаф за в Софиа, та си дойдоф здрав и жив на дукьан при сина ми.

Другьио ден зедоф сбиркьите и бирбаш му [г]и однесоф кай госп. Шишманова. Ко[г]а [г]и прегледа, голем кьеф стори и: „Браос — ми рече, — да живе­еш, бае Цепенков". Останаа и тие при Министерстфото да си чекаат редо, за да се напечатат.

Како първата сбирка, така и втората беа пишани по моему, како що си знам: со „йер дебел", со „ia" и со „ке", а не со „кье" со „йер танок" и друго. Така бидейкьи, еднаж ми даде А. Илиев от първите тетради, да [г]и препишам како що се сака за сборнико. Видоф — не видоф, [г]и зедоф и му легнаф да [г]и препишуам. Едни тетра­ди препишаф, според Илиев како що се сакаше, и му [г]и однесоф. И така се почнаа да се печатат.

Илиев си даде о[т]ставката од редакторстфото на сборникот и влезе г-н Д. Матов. Дури беше Илиев, „ке"-то (ке) и „ге"-то (ге) го пишуаф без „ер танок", а Матов го посака со „ер танок", и айде яз да [г]и препишуам со „ер танок". Само да пишуам и препишуам, и така да [г]и давам да се печатат.

Отко[г]а излезе първио сборник и видоф напечатели моите од многу години собрани приказни и друзи работи, „слава тебе, Господи, слава тебе" — си рекоф сам со себе, оти от четири[д]есет години пишани приказни и друзи работи, що не сум се надевал да се напечатат, ете се напечатиа и желанието ми се изполни сега. Радос[т]та, що я имаф от първо видуанье на сборнико, не можев да я чуам само у мене, ами я делиф и со сите мой приятели тукашни и во Прилеп пратиф книга, и му кажаф како стана моята работа со сбиркьите.

— Ей, бае Цепенков — ми рече госп. Илиев, редакторо на сборнико, — знаиш како велаат филолозите од Европо? „Прияхме сборнико Ви (пишаа до Мин[истерството]), паметнико на бугар[ската] книж[нина] и друго".

Ко[г]а чуф тие сборои од Ил[иев], од радос[т] кье одлетаф. Отко[г]а видоф да се печатат моите сбиркьи и да се пофалуаат од учени лугье, ми се изполни желание­то, що имаф от толкуа години, и сърцето многу ми се израдуа.

„Ей, Боже мой, Боже мой — си велеф сам со себе, — вистина сборои тфой сет вистницкьи, що си кажал во Евангьелието: „Барайте — да найдите, клукайте — да ви отфорат и сакайте — да ви да[д]ат" <49>.

Со тоа сакам да кажам, оти чоек, що кье бара, кье найда, само сака да биди постоянен во тоа, що сака да праи. Кой веруаше, ние во Прил[еп] да се согласиме и да го изтераме гьрчкьио владика. Арно ама со труд сето се победуа, и вистина, се победи и си останафме сами и во църкфа, и во училища; и при друзите мой другари, що се трудна по църковнио вопрос, що влегоа во община и во настоятелстфото — и мене ме имаше тамо неколку години наред.

Две добрини векье видоф на трудот, що беф се трудил, сега желанието ми беше да видам и чиновничестфо, и како да ми рече Госпо[д], сполай му: „Трай си, чедо Марко, яз кье ти го изполнам и тоа желание, кье ти го изполнам, чиновник кье те сторам, писар кье те сторам и друго що да сакаш, па кье те сторам," И завистина, Госпо[д] ми поможе и станаф чиновник во Грацкьио совет (надзирател на слугьите, со стой два[д]есет лева плата). По шес[т] месеци време по препорука от Ст. Стамбулова се назначи еден друг и мене ме уволниа.

Седум месеци работиф во Народното Собрание по стат[истика] на народно­то население, по 120 лева. Три месеци работиф во Фин[ансов]о[т]д[ел] по емльако, 6-7 месеци пак во Ф[инансов] о[т]д[ел] по емльак и дру[го], 8 месеци бидоф админист­ратор во печатницата у бр[атя] п[оп] Спир[кови], при К. Шахова, и занапред да ви­дам, Госпо[д] що кье ми кажит.

Тука векье яз се лишиф од десното ми око од многуто напрегнауанье да пишу­ам приказни и друзи народни работи, денье — от печатницата, а нокье — од народните работи. Ете до най-после сум со едно око (левото) — и тоа не толку да гледам.

 

Смили се ти, о, Господи,                                 Мед и восок по горите,

Виделото поврати ми                                       И го носат в кошарите.

На моите две мили очи,                                   Сите да [г]и напечатам,

Дай ми здравйе, изцели ме,                             Вечен спомен да остаам

За да гледам како напре,                                   На мой мил народ бугарскъи,

Да допишам приказните,                                  Да [г]и пей и ми вели:

Приказните и песните,                                     — Бог да прости деда Марка,

И многуто друзи сбиркьи,                                Що [г]и пишал тие неща,

Що сум сбирал од годинье,                              Од нашите предедои

Како що берат пчелите                                     И за сега да се знаи.

 

Марко К. Цепенков
1896, стол. Софиа.






Факсимиле на първа страница от Автобиографията на М. Цепенков



Факсимиле на заключителното  стихотворение на Автобиографията  на М. Цепенков


БЕЛЕЖКИ НА М. К. ЦЕПЕНКОВ

1 Два ча[са] ра[з]стояние от г. Прил. на изток.

2 Прав. гребени,

3 За тетка ми, Дафина, че е била истинска песнарка, Наум Слепио <1> потвържда, за Дафа, че од неа научил 160 песни.

4 Долни бахчи, близу до гр. Прилеп на западната страна.

5 Качамак.

6 Бил партизанин, политич. деец. Да били го хванали, щели да го ударът на кол.

7 Знаял да пее и сръбски песни.

8 На вратата на даскалницата имаше едно щиче обесено, со две слова пишано, ед­ната страна (И), од другата — (Н), („има" и „нема" значеше). Кога кье излезеше некое дете, кье го сфъртеше щичето со „има", а кога кье си дойдеше от по надвор, кье го сфъртеше „нема”. До ручек си носефме во торбиньа леб и кье [г]и кла[д]еше даскало куп настреде чердако и кье не натереше да си [г]и земиме и да ручаме. На пладне кье не натераше со сила да спиеме. Во сабота алето со ред го върлафме в река.

9 Како попа Т. Рабуша, поп Гаджа от с. Мажуйчище, попо от с. Кокра. Еден даскал от с. Плетфар со едно око го попи. Беф еднаж во с. Пл[етфар] при даскало, и за да се покажи учен пред мене, го праша едно дете, Госпо[д] одощо го напраи първо чоек. „От пърсто (наместо от пърст) на раката Божя чоеко е напраен!" Ете ти поп со едно око, од гърчкьио владика що ни праел.

10 Настоятел беф на „Зорница", чункьи тогай идеа протестантите у нас, и многу одеф да слушам проповед за Бога и да се препирам за верата праославна и протестанцката. Помегьу верата, многу друзи работи сум учил от протестантите, за во Америка и за друзи места. Треба да благодарам и на мисионерите за некой работи.


 
        БЕЛЕЖКИ НА РЕДАКЦИЯТА1


        Автобиографията на Марко Костов Цепенков е написана преди повече от сто го­дини, вероятно по настояване на проф. Ив. Д. Шишманов. Запазеният днес ръкопис в архив­ния фонд на И. Шишманов, съхраняван в Научния архив на Българската академия на науки­те (ф. 11, оп. 2, а. е. 54, л. 1—24), е приготвен от самия Цепенков. Той обема 23 ситно изписани от двете страни карирани листа от саморъчно направена тетрадка с размери 23x29 см. На­писана на родния му прилепски диалект със същия фонетичен правопис, с който си е служел при обнародването на събраните от него фолклорни материали в „Сборник за народни умот­ворения, наука и книжнина", днес тя заслужава внимание не само като автентичен документ за живота и борбите на българското население в Македония през втората половина на мина­лия век, но и като художествено произведение, отличаващо се с жив и образен език, с увлекателност и непосредственост на разказа. Дълго време тя остава неизвестна. За нейното съ­ществуване пръв съобщава Антон П. Стоилов в бележките си по случай смъртта на М. Це­пенков2. Тук той споменава, че ръкописът се е намирал в ръцете на Коста М. Цепенков, син на покойния, и цитира малък откъс от текста3. Текстът, с бележки на М. Цепенков, е следният;

„Тамо беа (въ Прилпъ) и Димитриа Миладинов4 и Фони Sинзивов, тие учеа на грцкьи у нас тогаi... Откоа се запозна Миладинов со татка ми, доше у нас дома, неколку пати, за да купи нешто отъ татка. Еден неделен ден доiдуаiкьи у нас, изваде едно узданче отъ еп и му рече на татка: „Слушаi кьир Коста, што кье ти пеiам една песничка детинска:

„Тумба, тумба дивина" и пр.

„Е, те бендиса, кьир Коста?" Дури го пеаше тоа нешто Д. татко само заврташе на страна глаата, коа да сакаше да му кажа на М. оти не iа азеттиса, та му рече: „Море за таквие песни, кьир даскале, Марко моi сума знай, нешто Божевно, Божевно да ми кажиш, та да ти благодарим. Навистина, кьир даскале, чуму ти се ваквие работи што и собираш? Некне ме прашаше за песни да ти пеам и за многу друзи стари работи, ако сакаш кажи ми, та да ми е кьев да ти прикажам многу нешта, што знам?" От как се опули и надесно и налево Мил. и издивна и му рече: „Кье ти кажам, кьир Коста, чункьи те познав оти си патриот, ама ете ти небото и земьата, ако кажиш на Тимиона, али на некоi друк, iас сум сторил ниет да тнпосам една книга со песни и друзи народни старениа. За да остана за спомен, на нашето потекло, чункьи ние све каi туку се грчиме и Госпо знай до краi као кье бидиме. Ете затоа сакам да зберам и да и типосам песни и друзи работи. Ама кье те молам: видов, не видов и чув, не чув, оти ако ме разбери владиката, кье ме сурдиса и кье ме баттриса.” И за вистина безстрашниа родолiубец, от това, което се боеше, тоа и го наiде. Богъ да го прости него и брата му се баттрдиса.

Коа и чув тие сборои, от покоiнио Д. Миладина на срце ми паднаа и си реков со умот, чекаi и iас песни кье пишуам. Отпрвин само песни записував, а коа во Чолаковио Сб.5 оти имаше и приказни, печатани, а пак iас знаев 150 приказни. Почнав да си и пишуам по една-две во недела."

Както се вижда, цитираният от Антон П. Стоилов откъс не съвпада с оригинала, съхраняван в архива на проф. Шишманов. Очевидно Коста Цепенков е притежавал някакъв по-разширен вариант или първообраза на автобиографията, от която Марко Цепенков е направил препис за Шишманов. В това ни убеждава и фактът, че запазеният сега ръкопис е изписан гладко, без каквито и да било зачертавания.

Кога е получил проф. Шишманов съществуващия днес ръкопис на Цепенковата автобиография, не може да се определи с точност. Няма съмнение обаче, че видният наш учен е оценил нейното значение. Той дори е започнал работа за своевременното й обнарод­ване. Това личи от многобройните редакционни поправки с черен молив и червено мастило, внесени в текста от неговата ръка. Има основание да се допусне, че Ив. Д. Шишманов е работил над ръкописа докато авторът е бил още жив и може би дори с негово участие, тъй като в няколкото допълнения се съдържат сведения, каквито е могъл да даде само той. Тако­ва е например съобщението за семейството на бащата на Марко Цепенков, което проф. Шишманов е записал с червено мастило и по-долу — с молив в началото на ръкописа, на празния л. 16. По едни или други причини проф. Шишманов не е успял да довърши започна­тата работа за публикуване на автобиографията на Марко Цепенков. Може би за това е попречила ненадейната му смърт през 1928 г. — само няколко години след смъртта на Це­пенков. Ръкописът на автобиографията е останал в неговия изключително богат архив и едва след първичната му обработка става достъпен за изследователите.

През 1957 г. с него се запознава фолклористът Кирил Пенушлиски, който обнарод­ва автобиографията на следващата година в сп. „Македонски jазик"6. Тази публикация на автобиографията на Цепенков, при все че претендира „да се запази полната автентичност", за съжаление е подготвена небрежно: пропуснати са редица думи и изрази, много други са изопачени в резултат на неправилно разчитане на текста, трети са частично видоизменени, има случаи на промени на словореда и т. н. Освен това тя не е напълно издържана и по отношение на езиковата автентичност: заличен е например присъщият на прилепския говор вокал ъ, означаван от Цепенков с . Съществен неин недостатък е и обстоятелството, че е лишена от какъвто и да било коментар.

Позовавайки се на многобройните грешки в публикацията на К. Пенушлиски, през 1972 г. Блаже Ристовски подготвя ново издание на автобиографията „според ракописот на Цепенков"7. Наистина по-голямата част от пропуските и грешките тук са отстранени, но все пак трябва да се отбележи, че и Б. Ристовски не е успял в десетки случаи да разчете правилно текста. По отношение на езиковата автентичност подготвената от него публикация е още по-далеч от оригинала. Изданието е снабдено с обширен, но за съжаление неиздържан в научно отношение коментар.

Две години по-късно Гане Тодоровски издава за трети път автобиографията на М. Цепенков8. Това трето издание фактически възпроизвежда дословно нейната първа публика­ция от 1958 г. (И. Т., Н. Ф.).

През 1979 г. Илия Тодоров и Никола Ферманджиев си поставят за цел да възпроиз­ведат в максимална степен особеностите на ръкописа. В тяхната публикация на автобиогра­фията9 са запазени напълно езикът и правописът на автора с всичките му неправилности и непоследователности от днешна гледна точка. Поправени са само очевидните грешки, но и в тези случаи внесените корекции изрично са посочени в бележките към текста, където е отразена и извършената от Шишманов редакционна работа във връзка с подготовката на ръкописа за печат, както и всички поправки в текста, които е внесъл самият Цепенков: за­чертавания, вписвания между редовете, добавки с друго мастило и пр. В отделни случаи са възстановени пропуснати букви, които са добавени в квадратни скоби. Това е засега най-автентичното издание на автобиографията на М. К. Цепенков.

Настоящата публикация на автобиографията е съобразена с общите за изданието принципи на предаване на фолклорните текстове на М. Цепенков, изброени no-горе (вж. с. 20—24), улесняващи нейното графично и смислово възприемане от читателя. Същевремен­но ръкописът е разчетен с максимална точност. Даден е коментар към отделни факти, съби­тия, личности, изрази, споменати в автобиографията.

На празната първа страница на ръкописа има бележки с червено мастило от ръката на проф. Иван Шишманов:

Втората му майка родомъ от Крушово (баща и се кажалъ Кочо Гуговъ, кираджия).

Първата майка била дъщеря на х. Ристе Койка (прсселенъ отъ Прилспско поле въ Крушово).

Цпенковъ синъ отъ втората майка.

 
По-нататък са нанесени бележки с молив:

 
         Отъ първата имало 2 дца, но умрли.

Отъ втората 3 дца: 2 братя и една дъщеря:

Марко, Joaнъ и Зоица

Joaнъ в Цградъ — църног. Тсрзия.

Зоица женена в Прилпъ.

В първата част на текста на Автобиографията има поправки и бележки на Ив. Шиш­манов (нанесени със същото червено мастило и с молив, а по-нататък — с черно мастило и молив). По-съществените от тях сме отбелязали с курсив.

1 Част от бележките към „Автобиографията" се взети от публикацията на Илия Тодоров и Никола Ферманджиев „Автобиографията на Марко Цепенков" (Литературна история, 1979, № 5, 3—35) със съгласието на съпругата на Илия Тодоров — ст. н. с. Св. Николова, с което Редакцията отдава дължимото на тяхното първо по рода си изследване на ръкописа. Тези бележки са отбелязани с иници­алите на авторите (И. Т., Н. Ф.).

2  Стоилов, А. Марко К. Цепенков. — Изв. Нар. етногр, музей в София, 1921, №2, с. 118—120.

3 Същият фрагмент е възпроизведен по-късно от Блаже Конески в редактираната от него книга: Марко Цепенков. Сказни и сторенjа, Скопjе, 1954,

4 Д. Миладиновъ беше многу мирен (скромен) и собра многу песни от каi нас и си отиде. А Фони даскалчето беше многу сербес, фесо го носеше на страна, како бабаитите со пiускiуно на рамо, чункьи понекогаш се понапиваше. Коа замина за во Русиа купи една гаiда и еден кат алишта селцкьи. Коа учеше Фони во училиштето наше виде една жена мариовка каi плачи со глас и влезе црква со една зобница, што си имаше една кървава кошула от отепаниот и маш; iа кладе пред иконата от Богороiца, за таiа да му доiде от акот на полъако што и го утепа мажот, чункьи судо iа истера. Фони iа испраша и сичко го пиша, што му кажа мариовката. И после го напраи на стихои, па една книжка, со загла­вие „Крвава Кошула".

5 Българский народен сборник от В. Чолаков. Болград, 1872 — Турция, 1873. (Бел. на Ре­дакцията).

6  П е н у ш л и с к и, К. Автобиографии на Марко Цепеиков. — Македонски jазик, 9, 1959, 1— 2, 109-145.

7 Ц е п е н к о в, М. К. Македонско народно творештво. Кн. 10. Материjали. Литературни творби. Редактирал д-р Блаже Ристовски. Скопjе, 1972, 301—345, 392—405.

8  Ц е п е н к о в, М. Одбрани творби. Избор и коментар Гане Тодоровски. Скопjе, I974, с. 33— 80, 161-162.

9 Тодоров, И., Н. Ферманджиев. Автобиографията на Марко Цепенков. — Литера­турна история, 1979, № 5, 3—35.



        <1> Дафа; Наум слепио — Наум К, Тахов, сляп по рождение, в предговора към своя „Сборник от македонски български народни песни" (С., 1895, с. 4) пише: „Една голяма част от песните (160) аз съм записал само от една стара баба, именувана Дафа Цепенкова, родом из гр. Прилеп и живяла дълго време в родния ми град Крушово, дето и се помина в дълбока старост, на 103-годишна възраст. Тази прочута певица баба беше неизчерпаем източник на народни песни. Освен тия 160 песни, които записах и поместих в настоящия сборник, тя знаеше и още много други с най-разнообразно съдържание, но понеже аз не предначертавах материялите си за некакъв сборник, то се задоволих само с това число. Съжалявам и до ден днешен още, дето не записах повече от народното богатство, с което така щедро бе надари­ла природата своята избрана певица — баба Дафа, която наедно с себе си погреба в земята обилно количество народни произведения, на които види се, не било съдено да видят бел свет." Тахов разказва също, че Дафа Цепенкова била рядка хубавица, имала много весел характер „и весело прекарвала живота си, поради което е била спечелила симпатиите на целия град Крушово, в паместьта на чиито жители още не е изчезнала". Там за Дафа се пеела специална песен, която Тахов поместил в сборника си на с. 164—165 — „Ашик ви сум, вашик ви сум // за вегьите, // аман, дайлян Дафо..." „Дълг приятен ми е тоже — продължава в пред­говора си Н. Тахов — да изразя благодарностьта си и г-ну Цепенкову от гр. Прилеп, който биде така услужлив да допълни материяла ми с още 10 песни." За съжаление в сборника е отбелязано само под една от песните, че е получена от Марко Цепенков — песента „Комар ми свирка свиреше" на с. 147 (И. Т., Н. Ф.) (вж. тук с. 167, № 185).

<2> Ко[г|а беше се надигнале ябанджии два[д]есе[т] и шес[т] ильади — касае се за народното въстание във Влашко през 1821 г., което е било насочено срещу едрите зе­мевладелци и османската власт, олицетворявана от фанариотските князе и местната болярска аристокрация. Начело на въстанието застанал Тудор Владимиреску, който съгласувал действията си с гръцките етеристи на Александър Ипсиланти. След появи­лите се разногласия Владимиреску бил заловен и убит от привържениците на Ипсилан­ти. В отредите на Владимиреску и Ипсиланти са участвували много българи от различ­ните краища на страната. (И. Т., Н. Ф.)

<3> мияк — мияците са потомци от старо славянобългарско коляно, запазили в болшинството си своята християнска религия, но говорещи както на български, така и на албански език. Заселени са предимно в Зап. Македония, Сърбия, някои градове по р. Дунав. (Вж. Т р а й ч е в, Г. Книга за мияците. Историко-географски очерк. С., 1941.)

<4> бошнак — босненец.

<5> магаровалиа — жител от влашкото село Магарево, Битолско. (И. Т., Н. Ф.)

<6> Навистина чуден беше татко ми — „Коста Цепенков — пише в спомените си Никола Г. Еничерев — се занимаваше повече с билярство измежду селското население. Той беше човек интелигентен, много места беше прошетал, говореше по всички местни наречия. Населението го бе прекръстило и с презимето Вечния огън, защото чибукът му никога не изпадаше от ръцете му и огънят постоянно бе жив. Щом изпразнеше първата лула, огънят се пренасяше на втората, така и докрай." (Вж. Е н и ч е р е в, Н. Г. Възпоменания и бележки. С., 1906, с. 109.) (И. Т., Н. Ф.)

<7> да прикажит — след последната дума е оставена цяла страница празна (л. 76). Текстът продължава на л. 8, където в началото е записано с молив от ръката на Шишманов: 1828. Септ. (вероятно рождената дата на Цепенков). На следващия ред е изписано I от М. Цепенков, който вероятно е имал намерението да раздели ръкописа на части, но други дяло­ве по-нататък не са отбелязани.

<8> Яз и брат ми Йоан и три девойчиньа бефме — на л. 16 на Автобиографията проф. Шишманов е посочил сведения за семейството на М. Цепенков (И. Т., Н. Ф.) (вж. тук с. 347)

<9>  Политехнитис, аримо спитис — от много занаяти — празна къща (от гр.).

<10> едно книже от Настрадин оджа и од Бертодола — и двете книги са издадени от хаджи Найден Йованович Татарпазарджичанина; „Повести забавни и любопитни на Настратин ходжа и Хасекий, преведени от турский на славяноболгарский язик...” Белград... 1853, 40 с.; „Високи умни хитрости Бертолдови..., преведени от гръцки от папа Хр. Протопапа от Карлово..." Белград... 1853, 92 с., 13 образа. Пълното описание и на двете книги вж. У Стоянов, М. Българска възрожденска книжнина. Т. 1. С., 1957, с. 158 (№ 3268) и с. 44 (№ 978). (И. Т., Н. Ф.)

<11> макариос анир, осу кье порефти... — от гр.  ... — Блажен е оня човек, който не отива... (Библията. Псалом 1, стих 1)

<12> дженгот со маджарите во Немечко — става дума за Унгарската буржоазна революция от 1848—1849 г., която е била потушена от Австрия с помощта на руските войски на Николай I. (И. Т., Н. Ф.)

<13> кавгата во Севастополе со Руссиа и европейците со турчинот — Кримската война (1853—1856) между Русия и коалиция от Турция, Франция, Англия и Сардиния за до­миниращо влияние в Близкия изток. Поради продължителната обсада на Севастопол (11 месеца) от съюзническите войски и упоритата отбрана на града под ръководството на В. А. Корнилов и П. С. Нахимов войната е била известна сред населението и като Севастополска. (И. Т., Н. Ф.)

<14> ягьн се стори во чаршията и изгоре от край до край; той янгьн беше во 185.. во месец августа — чаршията в гр. Прилеп е горяла два пъти: през 1854 и 1866 г. Тук става дума за първия голям пожар, когато е изгорял и старият градски часовник (вж. Т р а й ч е в, Г. Град Прилеп. Историко-географски и стопански преглед. С., 1925, с. 23, 41).

<15> житие от св. Никола — вероятно: „Чудеса святаго Николая Мирликийскаго" (Букурещ, 1858. 42 с.). Книгата е преведена от Теодор Т. Хрулев (вж. С т о я н о в, М. Цит. съч., с. 367 (№ 7794). (И. Т., Н. Ф.)

<16> едно книже, во Солун печатено — навярно става дума за „Началное учение с молитви утрения славяноболгарскии и греческия. Напечата ся во град Солун, со изнов тип: при хаи папа Теодосия архимандрита Синаитскаго. Лета 1838" (вж. С т о я н о в, М, Цит. съч., с. 351 (№ 7478). (И. Т., Н. Ф.)

<17> друго книже, от Солун печатено, од некой си Неофит — книгата е „Служение еврейско..." (пълното заглавие вж. У Стоянов, М. Цит. съч., с. 254, № 5427), издадена през 1839 г. в солунската печатница на Теодосий Синаитски. В заглавието на книгата е обяснено, че тя е писана на молдавски език от монаха Неофит, бивш еврейски равин, а след това пре­ведена на гръцки и на „простий и краткий език болгарский к разумению простому народу" от Натанаил Зографски (по-сетне митрополит Охридски и Пловдивски) и Г. Самуркашев. В края на книгата са посочени 17 спомоществователи от гр. Прилеп. (И. Т., Н. Ф.)

<18> еден вечен календар, печатен во Стамбол — навярно става дума за „Кален­дар вечний..." на Пенчо Радов (Цариград, 1850. 152 с.). Възможно е да е и „Месецослов или календар вечний" на Велко Р. Каролеев (Цариград, 1853. 190 с.) Вж. пълното им описание у С т о я н о в, М. Цит. съч., с. 304, № 6430; с. 219, № 4758. (И. Т., Н. Ф.)

<19> „Битописание" малечко, печатено во Филибе — „Пространно священо битописание на цръквата от ветхий и новий завет със 101 изображения. Наредил Х. Г. Данов. Издава ся от съдружеството на Българската книгопродавница в Пловдив. Пеща, 1859". 120 с. (Вж. С т о я н о в, М. Цит. съч., с. 75, № 1553). (И. Т., Н. Ф.)

<20> елифбе — азбука (от тур. alfabe).

<21> Во тоа време Д. Миладинов беше у нас даскал — Димитър Миладинов е бил учител в Прилеп от края на 1856 до лятото на 1857 г. По това време, спомня си по-късно Кузман Шапкарев, „беше се възродило у него едно ненаситно родолюбив, дотолкова, щото дори до фанатизъм стигаше" (А р н а у д о в, М. Братя Миладинови. С., 1969, с. 44). В Прилеп тогава е имало две училища — българско и гръцко. Димитър Миладинов е бил учител в гръцкото училище, а в българското — Райко Жинзифов. С помощта на Жинзифов Димитър Миладинов реорганизирал училищата, като устроил обучението на чисто българска основа. Наред с това Миладинов развивал и будителска дейност сред населението, вдъхвайки му национално самочувствие. За тази негова дейност разказва Райко Жинзифов в статията си „Димитрий и Константин Миладинови”, публикувана в московския в. „День" през 1862 г. В статията си Жинзифов се спира и на фолклорната дейност на Миладинов, като пише, че след уроците си в училище той отивал при стари жени и девойки, за да записва песни, пословици, приказки и пр. Ходел и по ханищата, където разговарял със селяните и събирал сведения за селата им, които изпращал след това в Москва за съставянето на славянска географска кар­та (Ж и н з и ф о в, Р. Публицистика. Т. 1. С., 1964, с. 48). Общо за дейността на Д. Миладинов в Прилеп вж. А р н а у д о в, М. Цит. съч., 63—69; Т а б а к о в, Н. Братя Миладинови. С., 1963, 46-58. (И. Т., Н. Ф.)

<22> „Гайда" от П. Славейка — „Гайда. Сатирически вестник за свестявания на българите". Издател [и редактор] П. Р. Славейков. Цариград, г. I, бр. 1, 15 юни 1863 — г. III, бр. 19, 15 април 1867 г. (И. Т., Н. Ф.)

<23> Еден неделен ден седефме во читалище — читалище „Надежда" в гр. Прилеп, основано през 1867 г., е средище на културно-просветна дейност и опора в борбата срещу гьркоманите за българско училище и църква. Негови активни дейци са М. Кусев — един от учредителите и секретар, Й. Ковачев, Н. Г. Еничерев — председател, К. Шапкарев, М. Цепенков. Читалището подпомага учебната дейност, събира пословици и приказки, за да се издаде „български Настрадин Ходжа и Хитър Пейо" (вж. Т р а й ч е в, Г. Град Прилеп. 148—151; Е н и ч е р е в, Н. Г. Възпоменания и бележки. 111—118; К о н д а р е в, Н., Ст. Сираков, П. Ч о л о в. Народните читалища в България преди Освобождението. С., 1972, 282—283.)

<24> ме пишал во първио сборник Шапкарев. — в „Сборник български народни умотворения". Ч. 1 (С., 1891, VIIIIX) Кузман Шапкарев пише: „Лицата, които по един или друг начин ми способствували, кой повече, а кой по-малко, во извършваньето на представляющето се тук дело и за разрешението на любимата ми, но трудна задача, на които естествено длъжа вечна признателност, са следующите:

I.......

II. Во Прилеп... 3) Г. Марко Цепенков и Хр. Пърцанов."

В Сборника са публикувани 2 песни (№ 1305, 1306) и 8 приказки (№ 249—254 и 280— 281), предадени на К. Шапкарев от М. Цепенков (вж. Шапкарев, К. Цит. съч., ч. 9, 420— 437, 548—555). Песните са: „Евреин Егумен" и „Мъртовечка” (вж. тук № 23 и 141).

<25> се ра[з]сипаа панаирите — големият Прилепски панаир се е състоял за пръв път през 1852 г. Оттогава нататък се е провеждал всяка година от 1 до 15 август и е бил известен в много страни. Просъществувал е до 1875 г., когато въстанието в Босна и Херцеговина е станало повод за неговото закриване. (Вж. Ш а л д е в, Х. Град Прилеп за своите училища. — Македонски преглед, I, кн. I, 1924, с. 27; Т р а й ч е в, Г. Град Прилеп, 67—69),

<26> гьрманите (власите) — вероятно погрешно написано: гъркоманите.

<27> Славейкоите газети, що ни идеа от Стамбол. — Освен сатирическия вестник „Гайда" (1863—1867) П. Р. Славейков по това време в Цариград е издавал, редактирал и сътрудничел в много други вестници: „Македония" (1867—1872, ред. П. Р. Славейков), „Звънчатий глумчо" (1873, ред. П. Р. Славейков), „Костурка" (1874, ред. П. Р. Славейков), „Цариградски вестник" (1848—1862, ред. И. Андреов), „България" (1859—1864, ред. Хр. Ваклинов), „Турция" (1865—1873, ред. Н. Генович), „Напредък" (1874—1877, ред. И. Найденов), „Право" (1894—1903, ред. В. Маков). Някои от тези вестници са били получавани от будни граждани на гр. Прилеп и от читалище „Надежда", където са се събирали в празнични и неделни дни младежите от града, за да ги четат и обсъждат. В младежкия кръжок към читалището според спомените на Г. Трайчев са били братя Биолчеви, братя Кусеви, Васил Крапчев, Марко Цепенков, Коне Чешлар, Здраве Дърнивраг, Адамче Зуграф, Коне Пърцан, Ицо Устаилиев, Илия Здравев (вж, Т р а й ч е в, Г. Град Прилеп, 148—149).

<28> „Царстфеник", ... „Горцкьи натник". — „Царственик или История болгарская..." (У Будиму [Будапеща], 1844. 80 с.) — първото печатно (преработено) издание на Паисиевата „История славеноболгарская". Издадена е от Христаки Павлович, а не от Раковски, както погрешно пише М. Цепенков; поемата „Горский пътник" на Г. С. Раковски излиза в Нови Сад през 1857 г. (И. Т., Н. Ф.)

<29> За църковнио вопрос имам особно писано — засега не ни е известен ръкопис или печатан материал от М. Цепенков по църковния въпрос. Фактически Прилеп е спадал към Пелагонийската епархия с център гр. Битоля. Гръцкият владика Венедикт, назначен там през 1852 г., е бил изгонен от Прилеп на 25 февруари 1868 г. в резултат на общия подем сред прилепчани, които през 1865 г. слагат началото на еснафското сдружение, през пролетта на 1867 г. основават българско читалище „Надежда", обновяват училищата. След изгонването на гръцкия владика прилепчани избират между себе си 12 души за община. Тази община (на чийто печат е било написано на български и турски „Прилепска българска община", а отдолу за емблема — две стиснати ръце) въпреки официалната турска власт е играла важна роля в обществения живот на Прилеп. (Вж. подробно: Еничерев, Н. Цит. съч., с. 74—186; Ш а л -д е в, Хр. Град Прилеп в българското възраждане (1838—1878). С., 1916, с. 22—72; Трай-ч е в, Г. Цит. съч., с. 76—151; Т а л е в, Д. Град Прилеп, борби зарод и свобода. — В: Съчинения. С., 1978, т. II, с. 267-281). (И. Тм Н. Ф.)

<30> в о п р о с... у м о т ф о р е н и а — думите са подчертани от М. Цепенков вероятно като несвойствени за диалекта.

<31> псалто Илиа Боза... со високьио си глас — за черковния певец бояджията Илия (Ицо) Бозов Никола Г. Еничерев разказва, че по снага и глас бил цял исполин. „Десет души да пееха в хор — пише Еничерев, — неговият глас щеше да ги задави." (Е н и ч е р е в, Н. Цит. съч., с. 112) (И. Т., Н. Ф.)

<32> кье се о [т| ч а е ф... — думата е подчертана от М. Цепенков.

<33> за попа Марка, нишан во едно книже од Блъскова — Блъсков, Ил. Р., Поп Марко. Едновремешен свещеник. Разказ на поп Йовча от с. Черковна, Провадийско. Написал... Варна, 1883. 16 с. (И. Т., Н. Ф.)

<34> му пишаф 20—30 смеурии, що беше ми кажал поп Рабуш — в архивите и отпечатаните материали на М. Цепенков не е открита сбирка с анекдоти за поп Трайко (поп Рабуш) от с. Долгаец, Прилепско. (И. Т., Н. Ф.)

<35> една книга, печатена со приказни от К. Шапкарсва — изпратеният на М. Цепенков сборник приказки е навярно издадения от К. Шапкарсв през 1885 г. в Пловдив „Сборник от народни старини. Кн. 3. Български народни приказки и вярования". (И. Т., Н. Ф.)

<36> приказната от Сильана Щъркот — приказката „Силян щъркот" е публикувана от М. Цепенков в Сборник за народни умотворения, наука и книжнина, т. 7, 1892, 193—206. (И. Т., Н. Ф.) (вж. т. 2 на нает. издание, № 40).

<37> гьеджелер гьебе дър — нощите са бременни (от тур.)

<38> що сакало едно момче Дуньа Гьузсли и изеде сета стока от татка си — ръко­писът на приказката „Дуньа Гьузели и троицата бракьа" се намира в Научния архив на БАН (ф. сб. 16, а. е. 72, IV папка, л. 164) и ще бъде публикуван в т. 2 на нает. издание, № 90.

<39> питроп — епитроп, църковно-училищен настоятел.

<40> излезе една дописка во „Зорница" — дописката е от 17 март 1888 г. с подпис „Един прилепски гражданин". Публикувана е във в. „Зорница", бр. 14 от 2 април 1888 г., с. 55. Седмичният в. „Зорница" е бил орган на американската протестантска мисия в Цариград. Наред с нравствено-религиозните материали и статии във вестника са помествани и инфор­мации по политически и културни въпроси. По време на Освободителната война „Зорница" е единственият вестник на български език в Турция. След Освобождението във вестника редовно се публикуват и вести за живота в България — нещо, което е било от голям интерес за останалото поробено българско население в Македония. „Зорница" е най-дълго излиза­лият на български език седмичник (2 януари 1876 — 3 ноември 1948). Освен в Цариград, след 1921 г. вестникът е издаван в Пловдив, Самоков, София, Пазарджик. (И. Т., Н. Ф.)

<41> ами пусти пари си немам — точно по същото време и К. Шапкарев е изпитвал материални затруднения и е правел постъпки пред Министерството на народната просвета за отпускане на помощ за издаване на събраните от него народни умотворения (вж. Д и н е к о в, П. Кузман Шапкарев — събирач на народни умотворения. — СбБАН, 34, 1940, 496— 499). (И. Т., Н. Ф.)

<42> Минис[терство] н[а] просвещението] има приказание да сакат народни умотфорениа — събирането на народни умотворения в Министерството на народното просвеще­ние е ставало във връзка със започване издаването на „Сборник за народни умотворения, наука и книжнина" под редакцията на проф. Иван Шишманов. Първи том на СбНУ излиза през 1889 г. (И. Т., Н. Ф.)

<43> Шаренио мос[т] — днес Лъвов мост в София. Построен през 1890—1891 г., той е наричан от софиянци „шарен", понеже е бил боядисан на жълти и червени ивици.

<44> началник — след думата в ръкописа е оставено празно място — вероятно Цепенков е имал намерение да впише по-късно името на началника от Министерството на народното просвещение.

<45> И се пре[д]ставиф при д-р Ив. Шишманов — по това време Иван Шишманов е бил началник на отделение в Министерството на народното просвещение. По негов почин започва и издаването на СбНУ. Срещата между Шишманов и Цепенков поставя началото на тяхната дълготрайна дружба. Иван Шишманов остава докрай съветник и покровител на Цепенков. (По този въпрос вж. Църнушанов, К. Едно плодотворно сътрудничество. — Славяни, 1974, № 1,22—23.) Благодарение на Шишманов в продължение на 11 години (1889— 1900) Цепенков публикува в СбНУ от първия до седемнайсетия му том голяма част от спои­те материали. В своя архив Иван Шишманов грижливо е съхранил останалите напечатани в СбНУ Цепенкови записи. Там се съхраняват и редица писма на Цепенков до Шишманов, които показват близостта между двамата и търсенето на помощта на Шишманов от сполетяния в края на живота си от несполуки и нещастия М. Цепенков. В спомените си Иван К. Шапкарев пише, че след като баща му Кузман Шапкарев се преселил в София, дядо Марко Цепенков, макар и с патерици, често идвал у тях. Двамата обсъждали записани текстове на нови приказки, песни и пр. „Много любов и душа влагаха те в тези свои занимания — пише Иван Шапкарев. — Тема на разговор бяха често и изказаните мнения на проф. д-р Иван Шишманов, когото и двамата почитаха дълбоко и му бяха сърдечно благодарни за внимани­ето, с което ги бе обградил. За тях той беше най-бележита личност у нас." (Ш а п к а р е в, Ив. Марко К. Цепенков. — Нар. култура, № 46,16 ноем. 1968) (И. Т., Н. Ф.)

<46> църкфата „Сфета Пречиста" — църквата „Въведение на Св. Богородица", наричана още „Св. Богородица Пречиста" или съкратено „Св. Пречиста", е била много по­пулярна и обичана от софиянци. Намирала се е на север от църквата „Св. Неделя" на ъгъла на бул. „Мария Луиза" и в началото на ул. „Трапезица". През 1891 г. е била засегната от регулационния план на София и унищожена. Съдейки по писмото на М. Цепенков до проф. Ив. Шишманов с дата 30. III. 1891 г. (Архив на БАН, ф. Пк, оп. З, а. е. 1613, л. 4—5), можем да предположим, че Цепенков по това време е бил в София и е присъствал на драматичното й събаряне, когато жени, деца, възрастни хора се струпали да бранят любимата си църква. Няколко денонощия те стояли вътре,но общинските власти прибягнали до пожарни помпи и принудили защитниците й да я напуснат. (Вж. Василиев, А. Черковното строителство в София до Освобождението. С., 1939,16—17.)

<47> прекрасна рецензиа му се даде — рецензията на Ефрем Каранов е пратена от Кюстендил на 7 октомври 1888 г. (ОДА — Кюстендил, ф. 95-К, оп. 2, а. е. 35) (И. Т., Н. Ф.)

<48>  со зет ми — в ръкописа погрешно написано: со зет му.

<49> „Барайте — да найдите, клукайте — да ви отфорат и сакайте — да ви да[д]ат” — „Искайте и ще ви се даде; търсете и ще намерите; хлопайте и ще ви се отвори" (Ев. от Мат., гл. 7, ст. 7).


[Back]


Материалът е любезно предоставен от Баш Бугараш