III. Народни умотворения
6. Прѣдания за лица и мѣста
Отъ Битолско,
Записалъ по Прилѣпския говоръ М. Цѣпенковъ.
2. Какъ прѣвзеле турцитѣ гр. Битола
3. Прѣдания за околностьта на градъ Битоля (Село Раштани – Къркъ-Кардашъ – Билбилъ каменъ – Животворна икона во село Магарео (Битолско) – Топличкьи манастирь (во Битолско))
1. Прѣдание за града Битоля
Пред да дóідат тýрците да го прéзамат грáдо Битола, тоі бил нáпраен тóгаі во си́норот от сéлото Бýкоо. За оти во си́норот Бýкоскьи било тóа нéшто го докажýаат темéлите, што сет во сéто пóле óколу Бýкоо. Сéлото Бýкоо ет от г. Би́тола каі што зáогьа сóнцето, близу еден сáат мéсто.
От сéлото Бýкоо кóлку пóл сáат и́мат една тýмба [1] и се вика тýмбата Бори́-кале, чункьи на тáіа тýмба и́мало во тоá време едно кáле напрасно отъ Крал Тольа. На тáіа тýмба сéга и́ма лóзіа. Прет гóдинье му се сóниле на Кóстета ми́втарот пáри во лóзіето, што го и́мал тáмо; копáікьи нé нашол пáри, ами ти нáшол: кáменье от мéрмер, дéлкани ди́реци и дрýгьи. Нáшол и еден грóп от мéрмер, дéлкан како кóрито и óзгора со кáпак пак от една плоча от мéрмер; плóчата би́ла испи́сана со пи́сма, што ни́коі нéможел да и óтпеит.
От коа и и́скопал Кòсте тие рáботи и нé нашол пáри, óтишол каі грáцкьиіо рéиз и му кáжал за тóа нешто. Цéлото белéдие се крéнало и óтишло тáмо, та си́те тие кáменье што беа за рáбота и крéнало беледи́ето во Би́тола. Цéлата Би́тола беше се прéнесла да ви́ди тоá чудо, што се нáшло на Бори́-кале. Грóбот го óднесле на една чéшма каі кѫ́шлите, за на мéсто кóрито, а пак кáпакот го óднесле каі от Абди-пашоотó кафе и го клáле на една чéшма штó има тáмо, и дéн дéнеска стóіат.
Дóлу пот тумбата Бори-кале, и́мало тéмели от цѫ́рква; на тие
тéмели напрáиіа прéди гóдинье една цѫ́рква гѫркомáните. Околу цѫ́рквата
напрáиа грóбои нарéдени по чéрпи
(по регула). По мегьу тýмбата Бори́-кале и цѫ́рквата и́мало éдно áзно,
закòпано от Крал Тóльа, спòрет стáрите како што кажýаат, кога кье пóбегнал
Крáл Тольо и мнóзина тоá азно го бáрале, бре и фрéнци кóпале тамо, ем со
цáрцкьи фéрман, áрно ама ни́коі не го нáшол, ни пáк кье го нáідат, чункьи
би́ло зарéчено от Крал Тольа, за кóі знаит кога да сé наідит. По лóзіа, по
ни́віе, по ли́вагье, каі да кóпаш, се тéмели кье нáідиш; сокáците каі што биле
се познáваат и дéн дéнеска, ем бáегьи биле ши́рокьи и прáви.
Коа и презéмале тýрците нашитé места, дóшле и Битола да іа презéмаат, при сé што Би́тола іа презéмале от двé страни, éдна вóіска от каі При́леп дóшла, дрýга от каі Вóден и пáк лéсно не мóжеле Бóтола да іа прéземат, чýнкьи Крал Тольо се би́ел от кáлето, а каугьéрите што биле во 72 манáстира, и́ тие се брáнеле, ти́кьи бáегьи врéме што се мáчиле дури іа прéзеле Би́тола. Крал Тольо тóгаі бил опколен от сéкаде, áрно ама кáлето што го имал на тýмбата го и́мал напрáено со еден мáривет за да ми́слат тýрците оти е от жéлезо, чýнкьи беше го óпкоал óколу на óколу со шти́ци вáпсани со бóіа, да при́лега на жéлезо, ти́кьи да му се глéда на тýрците, како от жéлезо и ви́стина тáка му се глéдало и сé туку се плáшеле за іýруш да стóрат Тýрците.
Бáегьи врéме се бóрил крал Тольо со Тýрците, при сé што би́л со мáла вóіска бýгарцка, áрно ама знáіел оти не кьé можит да дóстискат. Името на Бори́-кале óт тогаі му остáнало, што іа ви́каат тáіа тумба Битóлчани Бори́-кале. А пак и́мето на градо Би́тола му е дáено от Крал Тольа, кога
1. Хълмъ.
207
ви́дел оти кье го вáтат Тýрците жи́ф, бéше пóбегнал. (За тóа нешто го опи́шуам во превземаньето на Би́тола). Кога рáзбрале Бугарите оти Крал Тольо ѝзбегал, тóгаі беше си рéкле помегьу себе: “би Тóльо, дó би Тольо.” Ете óт тóі збор, што гó рéкле тóгаі бугáрите, му остáнало и́мето на градо Би́тола: Бѝтола. [1]
2. Какъ прѣвзеле турцитѣ гр. Битола
Коа поми́нала тýрцката óрдиа нис Прилеп моі, ни́каква пýшка не пýкнала от Прилепчáните (или от Варошáните пó-арно да рéчам, чýнкьи стáр грáт бил Вáрошот тóгаі, како што се раскáжуат от стáрци). Не пýкнала пýшка, чýнкьи Марко Крале бил зáгубен от тýрците коа бил нá воіска со тýрците нéкаде, та бидéікьи Прилéпчани знáеа оти Марко е зáгьинат и нéмаа ни́каква глáва да и вóди, ни́коі не бешé кренал рáка на тýрцката вóіска, ами беше и́злегле и беше му се прéдале, велéікьим: „да ви се мнóгу гóдини éвендум, óт сега царска рáіа кье бидеме и остáіте ни еден вóівода [2] да ни седи во грáдот.” Ете от тóі себеп остáнало ý нас да му вéлат на тýрците: мнóгу ти гóдини, а тýрците да вéлат: да си жи́в, синко. [3] Тоі адет ý нас го и́мат векье и у селáните и у грагьáните.
Доідуáікьм тýрците во Би́тола, не нáідоа лесна рáбота како што іа нáідоа во При́леп, чýакьи во Би́тола ѝмаше глáва на Битóлцката мáлка вóіска, Крал Тольо іáко беше се би́л со Битóлчани прóтив тýрците. Бли́зу чéтири мéсеци што се би́ле Битолчани со тýрците и мнóгу тýрци беше и́збиле арно ама бидéікьи бугáрите биле мнóгу мáлце спóрет тýрците, не мóжеле да и отмéлетат и от дéн на дéн, беше се намалýале вóіскьите Тóлеи, да нáіпосле беа си дáле клучéите. Áрно ама Крáл Тольо не беше сé прéдал тáка лéсно на тýрците, чýнкьи беше нáпраил еден мáривет, спорет мари́ветот от Марка Кралета што беше го нáпраил на Маркòі кули [4] вó Варош, коа беше кýрдисал тáпани нáветер; така и Крал Тольо со пѫ́рво беше го óпкоал кáлето óколу сé со шти́ци вáпсани со жéлезна боіа, за да му се глéдат на тýрците кáлето жéлезно. Беше кýрдисал и нá ветѫр тáпани да бýаат во кáлето, та една нóкь беше си нáшол краіот и беше се и́счепил óт кале, та си пóбегнал и го óстаил Бори-кáлето сáмо, чýнкьи беше се ýверил оти не кьé можи да се бие со тýрците и да дóбие, бидéікьим биле мнóгу тýрците, а Тольо пóмош от ни́каде нéмал.
От тóа нéшто баегьи врéме беше се бóіале тýрците от кáлето, бѝдеікьи им се глéдало жéлезно и слушáікьи тапáните да бѝіат внáтре. Áрно ама на тýрците тóгаі нé само Господ му пóмагал, ами и мрáвите дури му помáгале. Една стáра баба беше рáзбрала оти Крал Тольо беше го óбградил кáлето со шти́ци, вáпсани со железнá боіа и тапáните нá ветѫр му биле
1. Дрýзи пак мѝслат оти ѝмето от грáдо Бѝтола му е дáено от обѝтел, чýнкьи тамо ѝмаше 72 манáстира. Од оби́тел му е исвѫрлено о-то и остáнало Бѝтола. И от двéте гóрни бéлешкьи на ѝмето Бѝтола трéба да верýаае, оти ѝмето на грáдо Бѝтола му е даено от бугари, чýнкьи и сáмите стáри списáтели гѫрчкьи іа пишýаат во своіте георгáфии: Πιτόλια. Ето една география що съмь намѣриль у г-на Джансѫзова, подъ заглавие: Γεογραφία νεοτερική. Τόμος πρῶτος. Ἐν. Βιέννῃ. Παρὰ τοῦ ἐυγενεῖ κυρίου Θωμᾶ Τράττνερν 1791. На страница 202 писува така: Πιτόλια (τα) πόλι μεγάλη καθέδρα τοῦ πρώτου ασσᾶ τῆς εὐρωπεϊκῆς Τουρκίας. Περλεπες χὠρα κοντά εις τα Πιτόλια. Въ сѫщата география градо Пловдивъ е писанъ: Πλουβιν, Πλοτίνυπολις. Стр. 279. А не Φιλιποπολις като го писватъ сегашнитѣ.
2. До скоро врѣме у насъ управителитъ го викаха войвода.
3. Единъ старецъ българинъ ако му рече на единъ младъ турчинъ: много ти години ага, а той ке му отговори: да си живъ, синко. При сичко, че той му се пада по младость даму е синъ, но понеже сме раи, то се броимъ като малки дѣца на турцитѣ.
4. Намъ ни е извѣстно само Маркои́ кули, та чудно ни е, дѣто у г-нъ записвача срѣщаме форма като че ли понова. Б. р.
208
клáени, а тоі бил и́збегал от кáлето и óшла кáі тýрците, та му кáжала за тоá нешто. Коа чýле отъ бáбата тýрците тие збóрои, іа поверýале и влегле во кáлето та го прéвзеле без да пýкни пýшка.
Адамче зýграот ми прикáжуал само за еден óпит што нáпраил Крал Толе со тýрците, за да ви́дит кáкви се тýрците, дали прáви, дáли грéшни. Му пýштил Крал Тольо от кáлето нéколку дéвоікьи, от наі ли́чните што биле тáмо, каі вóіската от тýрците, гьоа да продаваат нéшто тáмо и да лéжат вéчерта при áскьерот. Ошле девóікьите и лéжале пот чадѫ́рите от тýрцката вóіска и ýтрото си óшле при Крал Тóлета. Кога се нáучил Крал Тольо оти ни́коі вóіник не и́ задрел при се што девоікьите се подзадéвале сó нив, áрно ама тýрцкьите вóіници óко не свѫтýале нá нив, ни́то пѫ́рс нé клале нá нив, толку што биле чéсни воініщите. Коа беше се нáучил Крал Тольо оти тáкваа била вóіската тýрцка, беше се ýверил оти кье се пóбедит и от тоа и́збегал.
От коа беше го прéвзеле кáлето тýрците, беа го раси́пале éрлен бéратер [1]; како кáлето, тáка и цѫ́рквите и цéлио грат го изýрнале от коа го плéнило и си го усвóіале.
Сéга им остáнало ýште еден мáнастир да го прéземат; тоі мáнастир бил сегáшната джáмиа што ет во Бнтола каі Овчкьи́-пазар. Таіа джáмиа била мáнастир со храмо свети Гьóргиа. Во тоі мáнастир и́мало чéтири стóтини кáугьери. Тоі бил со гóлем и дéбел дзи́т зáграден, цéло кале било. Освен дзи́дот што бил іáк, и́мало и една чéста гóра, от дѫрвіа порáснати, éдно дó друго како ѫ́рш во нéкоа нива, што е порáсната, толку чéста била гóрата што чóек нé можел колáі колáі да го нáіди каде е манáстирот. Прет манáстирот тéчел áли Драгóорот, áли рéката што иди от с. Магáрео каі кри́вата водéница. За да влéгуал чоек во манáстирот, и́мало сáмо éден пáт тéсен по мегьу кори́ата, што била óколу манастирот. От коа óстанал тоі мáнастир ýште да се зéмат от тýрците, со пѫ́рво не го знáеле кáде е манáстирот, чýнкьи опкóлисан бил от дѫ́рвата.
Проклéтата баба што кáжала за кáлето от Тольа, пак таіа го прéдáла и голéмио мáнастир свéти Георгиа, за да го нáідат и да го прéземат. Таіа му кáжала, оти и́мат гóлем мáнастир со многу каýгьери, скриен во голéмата кóриа, а за да го нáідат манáстирот трéбало да óдат по рéката што тéчела нис кори́ата и от коа кье нáідат мнóгу пáікьи [2] да óдаат пó нив и сáмите паікьи кье и óднесат во пóртата от манáстирот. Іа послýшале тýрците бáбата и стóриле тáка, та го нáшле манáстирот.
От коа ви́доа каугьерите оти тýрците го нáшле манáстирот, се увéриа оти кье гьи́нат, чýнкьи нéмаа ниет да се предáваат на тýрците, како што се прéдале нéкоі мáнастири што и́мало малце каýгьери, затвóриле пóртите іако и натóчиле óстро сáбіите и ножéите, натóкмиле и дрýгото óружіе, та от коа се пригóтвиле іако, беше отвóриле óбете поли от пóртите и се засóлнале [3] нéкоіа от кьели́ите, та се стóриле геоа си избóгале.
Забѣлѣжка. Единъ тýрчинъ ми приказва за турския царь какъ е отбиралъ войската, когато прѣзималъ нашитѣ страни. Отъ като е дошелъ въ Едрене, напраилъ една джамия и една меана, та оставилъ вои́ската на своа воля, кой иска да влиза въ джамия и кой иска — въ меана. 12 хилади души не влѣзли въ меана и тѣхъ ги нарече: онъ ики бин кѫлѫчь (дванадесеть хиляди сабли) и съ тѣзи 12 хиляди набожна войска прѣвзелъ сичкитѣ наши страни.
От коа стóриле тýрците кулаузлáмата за оти пóртите биле отвóрени, от голéмио мáнастир, се зговóриле 500 дýши тýрци и нá іуруш беше му влéгле во манáстирот. Арно ама каугьéрите при сé што биле нáбожни, беше
1. До земята.
2. Укрили се.
3. Паіка отъ патка, както маіка отъ матка.
209
му се дóпреле іáко и беа и и́секле си́те до éден и тóгаі вéкье іа затвóриле пóртата. Іáденье и пи́енье и́мале за мнóгу врéме каугьéрите во манáстирот, áрно ама коа сéти главáтарот от тýрците, оти петте стóтини дýши, што влéгоа во голéмио мáнастир не се врáтиа нáзат, мнóгу беше се нáлутил и прати гóлема си́ла, да го нáпаднат манáстирот и да и куртули́саат пéтте стóтини дýши. Бидéікьи манáстирот бил со іáко кале и чéстата гóра што била óколу манáстирот била ýште пó іака, ни́како не мóжеле да се при́берат до манáстирот. На тоа згóра запóведал главáтарот да се и́сечит сéта гора, што била óколу манáстирот и да се нáпраат на по нá мали, та да се превѫ́рлаат прéку дзи́т во двóрот от манáстирот дѫ́рвата. Така беа ти напрáиле тýрците. Полóіната дѫ́рва беа и нарéдиле нáдвор от дзи́дот, на гóлем куп, та беа и запáлиле от éднио краі до дрýгьио и кога се ви́внал éден си́лен óгон, плáмните биле бли́зу дó облаци от надворéшната си́ла нá огнот беше се запáлиле и натрéшните и от тоі си́лен óгон се запáлиле и кьели́ите со си́от мáнастир, та изгóреле со сéма ти каугьéрите, да тáка беа го освои́ле и тоі мáнастир.
От коа и освóиле си́те маанастири тýрците, беа и израсипале
си́те и на сéкоі мáнастир напрáиле по éдна джáмиа. Сéгде каі што презéмале
тýрците грáдои тоá врéме, рéтко во грат расипале цѫ́рква и мáнастир, чýнкьи
биле нáбожни и се боéле от свéтецо, áрно ама во грат Би́тола не се убóле
от 72 свéтци што биле во цѫ́рквите, чýнкьи беше се налýтиле мнóгу на
каугьéрите дека и погýбиле пéтте стóтини мина тýрци, што беа влéгле во голéмио
мáнастир, та на тоі мáнастир (свéти Гьóргиа) напрáиле тýрците джами́іата, што
е на Овчкьи́-пазар. Зат джами́іата свéти Гьоргиа и́мат éдно прáзно мéсто, кáі
што и́ма стáпалкьи от кóньо на свéти Гьóргиа, коа дóшел тогаі бѫрзо и каі што
стáпуал кóньот, се нóзете му пропáднале, на тоа мéсто ни́што не мóжеле тýрците
да нáпраат, како здáние, чýнкьи свéтецо не óстаал.
Каі Пекмéс-пазар, Синджирли́-бунар джами́іата, што е напрáена е
на манáстирот от св. Дими́триа, от коа
напрáиле тýрците та
джáмиа, óтишол свети Дими́триа со кóньо и мý ýдрил една клóца со заднатá нога
во дзи́дот от джами́іата, за да іа тýрни и од óшто си́лно удрил кóньот со
нóгата, му се закáчила плóчата во дзи́дот и не іá тýрнал джами́іата; е зер
пóвела Бóжьа тáка би́ло, што да не се рáсипи джами́ата. Плóчата и ден дéнеска
стóит и коі не вéруа нека óди да ви́дит. Тоа би́ло за да се чýди чóек, што
тáіа плóча, кáі не а нóсиле и кáі не а вѫ́рлиле, áрно ама по повéлата зер от
свети Дими́триа, пак си идела на мéстото! нáі пóсле тýрците іа арни́саа и си
стóела залéпена на дзи́дот, на тоá мéсто каі што іа зáкачил кóньо от свети
Дими́триа.
Каі Тельáлите што е джами́іата нарéчена Исак-джами́іа, таіа била напрáена на темéлите от манáстирот свéти Дув.
Каі Житни́-пазáр што е джами́іата, напрáена е на темéлите от цѫ́рквата на (?) свéта Парашкьéва (света Петка).
Каі касáпите што е джами́іата, напрáена е на темéлите от цѫ́рквата на (?) свéти Ни́кола.
До тáіа цѫ́рква и́мало во стáро врéме и́сточник (?) от вóда лекóита, нáпраен от дéлкани кáменье и на камéньето и́мат кѫ́рстои прáени. На врáтата и́мат от мéрмер ди́реци, а óзгора е со свóт (?) и со врáта. Сéкоа гóдина се отвóрало тоа нáіазмо и коі сáкал от Битолчáните, óдел да се и́змиет за здрáвье, а нáі пóекье óделе бóлни и нéолни да се ми́іат. От нéкое врéме нáвамо не пýштале тýрците да óдат ри́сіани каі истóчникот, за да се ми́іат бóлните.
Во Мéчкар-мáало джами́іата што ет, и таіа ет напрáена на тéмелот от цѫ́рквата на свéта Катéрина и от свéта Катéрина икóната стóіала и ден
210
дéнеска, чýнкьи била на кáмена плóча зугравди́сана. [1] На тáіа джáмиіа сáмо éднаш се кáчуат оджа на джáмиіа да ви́кат, чýнкьи дрýги пат не остáала свéта Катéрина, да се кáчи óджата на ми́наре, чýнкьи му се затвóрала врáтата.
Каі Кури-чешме джами́іата ет прáена на тéмелот от цѫ́рквата свéта Ана.
На си́те седýмдесет и две цѫ́ркви от расипáните манáстири тýрците си напрáиле: джáмии, тéкьиньа и дрýзи тýрскьи моли́твенни (?) дóмои.
Ете тáка Светá-Гора за Македóниа што би́ла во Битола, се препрáила на тýрскьи джáмии.
3. Прѣдания за околностьта на градъ Битоля.
а) Село Раштани.
Село Рáштани пáгьат от каі што óгрева сóнце, до Би́тола, дáлеку óколу двáесет дéкьикьи (минути).
Во стáро врéме сéлото Рáштани било со шéесе кýкьи, а пак сéга ет со дéвет кýкьи. Рóди се, плóди се, селáните нé можат да и нáпраат кýкьите дéсет или пóекье; дéвет си се от мнóгу врéме и пак дéвет си се, нé било чáре да се нáмножат, чýнкьи сéлото Рáштани коа било шéесет кýкьи, пóшол нéкоі влáдика во сéлото и селáните, óстаи што не го пречéкале, ами го бесчéстиле и го истéрале от село нáдвор. Ете от тóі себеп и от таіа гóдина вáтило да се кýсит сéлото, дури дóшло до девéт кукьи. Зор и кóлнал влади́ката тогаі, спрóти како што вéлат стáри лугье; и сéлани и Битóлчани тáка вéлат.
Друго се прикáжуат за сéлото Рáштани: прет сéдум-осýмдесет гóдини и́мало éден гóлем смок, кóлку едно áрно теле гóлемо; глаата му би́ла како от нéкоі сом. По глáата и по снáгата и́мал обрáсната кóзина, како от нéкоі би́ол рéтка. Тоі стрáшен смóк си шéтал нис Раштáнцкьите лóзіа и мóста, сéкоі сéланец, макар и грáгьанец ако и́мало в сéло, кье го глéал каі се рашéтуал и каі што се и́спраал, та си сви́рел.
Ни́коі чóек не го зáдевал, ни па смóко зáдевал чóека. Близу стó і пéдесет гóдини би́л жи́в тоі стрáшен смóк, спóрет прикажýачката от стáрците. Тáтко му на нéкого му кáжуал, па на тáтка му, тáтка му, на тáтка му дéдо му — прадéда му, и со тиа прикажýачкьи го знáеле смóкот, óти бил тóлкуа стáр. Легáлото му било каі рéката во нéкоі кáмчишта на смóкот.
Рáштанци освéн што не го задéваа, ами и верýаа оти тóі смок му бил стóпанот на сéлото и на си́о синор [2] Рáштанцкьи, чýнкьи смóкот нé одел от Раштáнцкьио синор на дрýг; óдел кáі óдел, се ни́внио си́нор вѫрткал и и многý пати се спрýжуал спроти́ сонце да лéжи óптегнат како нéкоі крап, без да се бóит от чóек. Демéк како нéкоі дóмакьин.
За Раштáнцкьио смок Битолчáните си́ имат една послóвица вака: “си се óптегнал како Раштáнцкьио смок”, му вéлат на нéкоі мѫ́рзлив, што само лéжи и се óптегат.
б) Къркъ-Кардашъ.
Одéікьи каі Кри́вата водéница над грáдо Би́тола, коа кье излезиш да зáвлезиш помегьу лóзіата Бадéм-баáлари, нарéчени от тýрците, и́мат еден тýрцкьи гроп, сóдзидан сó еден дзит от кáмен, кóлку дéсет чéкори долго и тóлку ши́роко, а внéтре во гробо е прáзно, со трéва порáснато. Во тоі гроп и́мало закóпани во стáро врéме éдна дéвоіка тýркьина со четири́есет нéизини дéца. Таіа дéвоіка рóдила четири́есет дéца во двáесет и чéтири сáати и си́те деца биле мáшкьи, мáлечкьи како нéкоі пи́лци и си́те ýмреле.
1. Изрисувана.
2. Околность.
211
Нáі после, от коа беше и дорóдила дéцата, девóіката и́ таіа беше си ýмрела и тамо іа закóпале со се четирйесете и́ дéца и за прикас се напрáил тоі грóп и го нáрекле „Кѫ́рк-Кардаш.”
Тýрците како за свéтиа и и́мат тие четири́есет брáкьа, та му определиле стáри жени за да му пáлат катá пéток свéкьи и кáндило.
Забѣлѣжка. У нас во Прѝлеп ѝмат едни грóбишта блѝзу до сèлото Варош, што се вѝкаат: Кѫрклари (кърк кардаш, четириесет бракьа).
Тие четирѝесет бракьа нè сет рóдени од една мàіка, како што іет во гр. Битола, ами се стóриле по клèтва бракьа за да го пòгубат Кралеви Марка, и сѝте изгѝнаа от Марка, та тàмо се закóпани.
в) Билбилъ каменъ.
За Билби́л камен има и едно дрýго прéдание (?) во Битолчáните. Еве како вéлаат: кога кье се пýштело езéрото, што е на плани́ната Пéлистер, сéбепот кье би́дел на пуштáньето езéрото од една плóча, што го дѫ́ржало да стóит и да не и́стечит ýдолу, за да іа ýдаит Битóлата, арно туку от тóа нéшто куртýлиа нéмало, кога и́ да е кье се дáвела Би́тола и друго чáре не бидýало. Áрно áма мóжи нéкоі да рéчи, кóга кье сé давит, трéба да кáжит тоі што вéлит, оти кье се отпýштело езéрото.
Кóлку за тóа и іас му рéков на тоі што ми кажа тáка, áрно ама тоі иа мéне ми рéчи оти Гóспот знáел за таіа рáбота, коа кье би́дело; а оти кье би́ло, бéз друго кье си би́ло, као двé и двé чéтири.
Ем коа кье се отчéпела плóчата што го крéпи езéрото, прао кье пáднела на кáменот Билби́л камен и кье го тýрнела плóчата, та кье го дотéрала стреде во г. Би́тола на Житни́-пазар.
г) Животворна нкона во село Магарео (Битолско).
Близу до Би́тола, колку сáат и́ пол, éт сéлото Магáрео. Тамо
и́мат цѫ́рква напрáена прéд дваесéтина гóдини, на темéлите от стáрата цѫ́рква,
што би́ла от пáмти вéка. На цѫ́рквата хрáмо и е свéта Богорóіца. До цѫ́рквата
бли́зу кóлку 30—40 чéкори и́ма éдна свéтена вода; до водата и́мат éден дап, и́
тоі от пáмти вéка. Кога се напрáила стáрата цѫ́рква, дáбот бил уште пóнапрет
тамо пóраснат, чýнкьи, сáмата свéта Богорóіца била доідена на дáбот и
застáната во éдно мáлко иконче. Каі што застáнала икóната, тоá време на дáбот
си напрáила како кáмара и се обгрáдила óколу нá околу внáтре, та сáмо кóлку
едно пéнджерче мáло остáнало, колку ли́цето на Богорóіца да
се
глéдат. Многý пати дáбот бил и́зделкан óколу икóната и икóната била зéмена от
нéкоіси лýгье невéрници и штó не и напрáиле, за да
сóтрат, áрно ама, спóла
нéзе,
пак си óдела во дáбот и бѫ́рго-бѫ́рго кье пóрастел дáбот, каі што бил и́сечен
и кье
зáкриел икóната. И тáка си стóит и ден дéнеска. Хрáмот на цѫ́рквата е мала
Богорóіца (óсми септември). Мнóзина бóлни óдат и се ми́т
от таіá вода за здрáвіе. Дáбот ет дéбел кóлку 3—4 мина да го прéграбат. Нéмат
стáр чóек, што да го памéтуат дáбо кога би́л мал; гóлем го знáат, се гóлем и
дéбел.
д) Топличкьи манастирь (во Битолско).
Тóпличкьи мáнастир се нáогьа по мéстото покрáі железничкá река,
пóл саат скрá
от рéката Цѫрна до едно пóленце, рáмно како тéпси.
Во тоá поле и́мат три́ само сéла: éдното го ви́кат Бáбино, дрýгото — Слóіштица
и трéкьото — Джвáн, а мéстото каі што
нáпраен манáстирот се вика Тóплица. Прет манáстирот ет полéнцето и туку-речи
кóлку што и́маат мéсто
212
тритé села, тóлку и́мат сам мáнáстирот: ни́віе, ли́вагье, лóзіа и́мат едно чудо. Многу стáр мáнастир бил тóі, Госпóт знаи от кóлку годи́ни бил нáпраен. От стáри се прикáжуат, оти на нéкоі стáрец, што жи́вел во мéстото нат манáстирот, во голéмата кóриа, му се сóнил свети Ни́кола и му рéкол нá сон да нáпраит еден мáнастир на и́мето от св. Ни́кола. Áрно ама не мý кажал свети Ни́кола мéстото да го напраит. Нéколку пати беше му се сòнил свети Ни́кола на стáриот и наі после му кáжал св. Ни́кола на стáрио да прóшетат во Тóплица и от каі кье ви́дит да лéтнит еден гýлап, тамо да го нáпраит манáстирот. Шетáікьи едно ýтро стáрио, беше лéтнал еден гýлап от прéт него, и тамо стáрио клал тéмелот от манáстирот. Напрáата от манáстирот била мнóгу ýбаа стáра нáпраа. Има 40—50 óдаи и други при́годии во манáстиро и во цѫ́рквата.
Óвци, кóзи, крáви, вóлои и дрýго и́манье, имат едно чýдо. От
коа
зéле тýрците Бугáриа и от коа се засéлиле óколу тие мéста, вáтиле да óдаат во
манáстирот, да іáдат и да пи́іат и зýлум да прáат лóши тýрци. Коа бил нéкоіси
éгумен Сéрафим, му се смáчило от тýрци зулýмкьари и стóрил ни́ет да го óткьини
манáстиро от зулумкьáрите. Што беше ти нáпраил егýменот Сáрафи́м, ти óтишол на
áджилѫк и пóшол во манáстиро света Синáн и со егýменот тáмошен
нáпраил рабóтата да му и́зваат еден фéрман, от тýрцкьио цар, за манáстирот да
би́дит вáрден и чýан от зулýмкьарите и да не плакьаат манáстирцкьите ни́віе,
ли́вагье и сé што има манáстирцко давáнина на цáрот, дури
тýрцко. И ви́стина óт тогаі вáмо фéрмано цáрцкьи пи́шан на зáіачка кóжа со
рáката от Муáвмеда стóіт во манáстиро во едно гóлемо тéнекье, (како што и́ма и
во нáшио мáнастир св. Богорóіца Трескаец).
Освéм фéрмано што го и́мат во Топли́чкьио мáнастнр, и́маат и нат пóртата напи́сано цáрцката тýра, сóнцето, месечи́ната и пот месечината рáката от Муавмеда и една джáмиіа, а от стрáните на пóртата ет зугрáвдисан свети Ни́кола, от еднатá страна и дрýгата света Катéрина. Лóшите тýрци нé праат сега ни́каков зýлум.
Топли́чкьио мáнастир се подѫ́ржуат от и́ратот, што го и́мат и
от гóсти што му и́дат, селáните во зи́ме наі пóекье; от два-три́есет сéла
гóсти му óдат сéкоіа гóдина и освéм пáри што остáваат, пишýаат: жито,
прáсиньа, іáгниньа, кóкошкьи за пóмош на манáстирот. Ви́стина, прóстио нáрот
бýгарскьи дáваат пóмош на речéнио манáстир, арно ама за ни́што таіа бýгарцка
пóмош нé вакьа мéсто, чýнкьи манáстирот се прóдават на лýгье от кáква нáроднос
и да ,
само коі мóжит да наддаи една ли́ра пóекье, на каýгьерот што идел сéкоі три
ги́дини от Синаи́скио манáстир, да го прóдава и лири́чкьите да си и óднеси во
Синаи́а, а за бугáрите, што дáваат и помáгаат со што да мóжат и со ангáри
да му кóсат ливáгьето, ни́віето и дрýго, ни́ти една пара скѫ́ршена нéма да
ви́дат сó очи. Сега го имале пот кьи́ри
дваіца власи Гопéшани: Димчу н Накьи. Ти́е сет егýмени за кóлку гóдини што му
ет кýпен манáстирот. Си́ имаат еден пóп кóлку да му слýжи во цѫ́рквата коа да
му трéба и да му прóси милóстина.
Слушано отъ Георгия отъ село Бабино.